Afanasij Nikołajewicz Matiuszenko
Afanasij Nikołajewicz Matiuszenko (ukr. Афанасий Николаевич Матюшенко), w ukraińskich źródłach znany jako Panas Mykołajowycz Matiuszenko, urodził się 2 maja?/14 maja 1879 roku w Dergaczach, a zmarł 20 października?/2 listopada 1907 roku w Sewastopolu. Był marynarzem Floty Czarnomorskiej oraz liderem buntu marynarzy na pancerniku „Potiomkin” podczas rewolucji 1905 roku.
Życiorys
Pochodzenie i wczesne życie
Matiuszenko pochodził z rodziny chłopskiej z guberni charkowskiej. Jego edukacja rozpoczęła się w szkole cerkiewno-parafialnej, jednak w wieku dwunastu lat musiał przerwać naukę, by pracować jako szewc, aby wspierać rodzinę, gdyż jego ojciec zmagał się z alkoholizmem. Gdy miał piętnaście lat, opuścił rodzinną wioskę w poszukiwaniu pracy w Charkowie. Rozpoczął jako dozorca, a później jako nafciarz w lokomotywowni. Wśród robotników kolejowych zetknął się z antycarskimi ideami oraz socjalizmem. Regularnie odwiedzał swoją rodzinę w Dergaczach, aż pewnego dnia starsi mieszkańcy wsi donieśli na niego policji z powodu jego poglądów. Matiuszenko zdołał jednak uciec. Nie mogąc wrócić do Charkowa, osiedlił się w Odessie, gdzie znalazł pracę w porcie. Następnie zaciągnął się jako węglarz na statek płynący do Władywostoku, gdzie spędził dwa lata jako zastępca maszynisty. W 1898 roku postanowił wrócić do Dergaczy, a po spotkaniu z rodziną udał się do Rostowa nad Donem, gdzie pracował jako doker i dołączył do marksistowskiego koła dyskusyjnego kierowanego przez socjaldemokratę Władimira Pietrowa. Był zdecydowanym przeciwnikiem caratu, dostrzegając krzywdę chłopów i robotników, ale nie wstąpił do żadnej partii rewolucyjnej.
Służba we Flocie Czarnomorskiej. Bunt na pancerniku „Potiomkin”
W 1900 roku Matiuszenko został powołany do armii i skierowany do służby we Flocie Czarnomorskiej, która trwała zgodnie z ówczesnymi przepisami siedem lat. Ukończył kurs obsługi urządzeń torpedowych, a w 1902 roku uzyskał dyplom kwatermistrza, zostając zamustrowanym na pancernik „Potiomkin”, jeszcze przed zakończeniem jego budowy. W oczekiwaniu na zwodowanie pancernika służył na jachcie cara Mikołaja II, „Polarnaja Zwiezda”.
W Flocie Czarnomorskiej Matiuszenko organizował nielegalne rewolucyjne kółka dyskusyjne. Osobiście rozprowadzał rewolucyjne ulotki i nawiązał kontakty z antycarskimi partiami w Sewastopolu. Podczas gdy socjaldemokratyczne organizacje skupiały się na postulatach podwyżek żołdu, lepszej żywności i skrócenia służby wojskowej, Matiuszenko dążył do wywołania bezpośredniego antycarskiego buntu. Na „Potiomkinie” cieszył się dużym autorytetem wśród marynarzy, ustępując jedynie swojemu przyjacielowi Grigorijowi Wakulenczukowi.
Pod koniec maja 1905 roku Matiuszenko uczestniczył w tajnym spotkaniu Centralki – marynarskiej organizacji rewolucyjnej, która powstała w zimie 1904/1905 roku i zrzeszała marynarzy sympatyzujących z Socjaldemokratyczną Partią Robotniczą Rosji oraz Partią Socjalistów-Rewolucjonistów. Matiuszenko zaapelował o natychmiastowe wzniecenie powstania w Flocie Czarnomorskiej, wskazując na niezadowolenie marynarzy po klęsce pod Cuszimą. Planowano rozpoczęcie buntu na 8/21 czerwca 1905 roku podczas manewrów Floty Czarnomorskiej, z centrum na pancerniku „Rostisław”. Jednak po zebraniu kapitan „Potiomkina” Jewgienij Golikow ogłosił, że okręt wyruszy z portu w Sewastopolu przed innymi. Matiuszenko zwrócił się do Centralki o zgodę na natychmiastowe wszczęcie buntu na pokładzie „Potiomkina” i otrzymał ją. Planowano, że zbuntowani marynarze przejmą kontrolę nad okrętem, a jeśli inne jednostki floty nie dołączą do buntu, „Potiomkin” otworzy ogień w ich kierunku. Większość załogi „Potiomkina” składała się z marynarzy, którzy niedawno rozpoczęli służbę, lojalnych wobec caratu lub nie mających wyraźnych poglądów. Przy rewolucji sympatyzowało około 200 marynarzy z 673-osobowej załogi.
14/27 czerwca załoga „Potiomkina” odkryła, że mięso przeznaczone na barszcz dla marynarzy było zepsute. Marynarze odmówili jego spożycia. Starszy oficer Ippolit Gilarowski zażądał wydania liderów protestu, grożąc, że ci, którzy nie zjedzą barszczu, zostaną rozstrzelani. Matiuszenko i Wakulenczuk wezwali do otwartego wystąpienia przeciwko oficerom. Gilarowski strzelił dwukrotnie do Wakulenczuka, raniąc go śmiertelnie. W odpowiedzi Matiuszenko zastrzelił Gilarowskiego, wołając „Dość tego niewolnictwa!” i wezwał pozostałych marynarzy do opanowania okrętu. Tego samego dnia zbuntowani marynarze zabili także kapitana Nowikowa, lekarza okrętowego Smirnowa i pięciu innych oficerów.
Marynarze wybrali Matiuszenkę na przewodniczącego komitetu ludowego, który miał dowodzić okrętem. Zaanonsował, że bunt będzie początkiem ogólnorosyjskiej rewolucji. „Potiomkin” skierował się do Odessy, gdzie wcześniej miały miejsce rewolucyjne protesty i strajki. Odescy rewolucjoniści namawiali Matiuszenkę do wspólnego ataku na miasto z uzbrojonymi marynarzami, jednak on wolał trzymać się pierwotnego planu wzniecenia buntu w całej Flocie Czarnomorskiej. Ostatecznie wieczorem 15/28 czerwca załoga „Potiomkina” jedynie obserwowała zamieszki w mieście i pacyfikację demonstracji, a także wielki pożar w dzielnicy portowej, który został celowo wzniecony przez policję.
Plan wzniecenia ogólnoflotowego powstania nie powiódł się. Zbuntowana załoga, widząc, że pozostaje osamotniona, postanowiła wziąć kurs na Rumunię, by dopłynąć do portu w Konstancy. Matiuszenko, początkowo niechętny tej decyzji, uznał, że w Rumunii marynarze mogliby uzupełnić zapasy i paliwo, a następnie ponownie stawić opór. W Konstancy odmówił poddania się lub sprzedaży „Potiomkina”. Przekonał marynarzy, by odpłynęli do Teodozji, ponieważ władze rumuńskie nie pozwoliły im na zakup węgla ani prowiantu. Matiuszenko, pomimo zapewnień władz rumuńskich o zwolnieniu marynarzy po kapitulacji, odrzucił tę możliwość. Plany Matiuszenki zakładały zejście na ląd w Teodozji, skąd zamierzał udać się do Batumi i dołączyć do lokalnych socjalistów. W Teodozji jednak również nie pozwolono im na zakupy. Widząc, że rosyjskie władze są gotowe za wszelką cenę stłumić bunt, Matiuszenko i załoga ponownie wzięli kurs na Konstancę, gdzie, po otrzymaniu obietnicy, że nie zostaną wydani Rosji, skapitulowali.
Emigracja i powrót do Rosji
Po opuszczeniu okrętu Matiuszenko, razem z oficerem Aleksandrem Kowalenką oraz rewolucjonistą Konstantinem Feldmanem, udał się do Bukaresztu. W 1906 roku spędził czas w Rumunii, a także podróżował do Szwajcarii, gdzie spotykał się z rosyjskimi rewolucjonistami-emigrantami, takimi jak Lenin i Gieorgij Gapon. Jednak środowisko emigrantów go rozczarowało, a nieustanne spory teoretyczne między partiami socjalistycznymi uważał za jałowe. W Rumunii mieszkał w domu pisarza Zamfira Ralli-Arborego, organizując spotkania dawnych marynarzy z „Potiomkina”, snując plany wznowienia działalności rewolucyjnej w Rosji. Chciał zorganizować spisek na admirała Grigorija Czuchnina, głównodowodzącego Floty Czarnomorskiej, który był bezwzględny wobec zbuntowanych marynarzy.
Na początku 1906 roku rumuńska policja aresztowała Matiuszenkę za propagowanie socjalistycznych materiałów. Odebrano mu prawo pobytu w Rumunii i deportowano na granicę z Austro-Węgrami. Następnie wyjechał do Szwajcarii, a potem do Francji, gdzie także nie pozwolono mu zostać. Udał się do Londynu, a następnie do Stanów Zjednoczonych. W Nowym Jorku pracował w fabryce Singera i obracał się w kręgach rosyjskich emigrantów o rewolucyjnych poglądach. Pod koniec 1906 roku wrócił do Francji, gdzie zbliżył się do anarchosyndykalistów. W styczniu 1907 roku rozpoczął przygotowania do powrotu do Rosji, pragnąc ponownie włączyć się w walkę z caratem. W maju, posługując się fałszywym paszportem, wyruszył w drogę. Ostatecznie, przebrany za rybaka, nielegalnie przekroczył granicę rumuńsko-rosyjską. W końcu czerwca 1907 roku dotarł do Odessy, gdzie wziął udział w spotkaniu z miejscowymi rewolucjonistami. Ochrana śledziła go już za granicą, a w Odessie budynek, w którym spotkali się działacze socjalistyczni, był pod obserwacją. Policja zatrzymała Matiuszenkę w Mikołajowie, dokąd się udał. Szybko odkryto, że jego dokumenty na nazwisko Fiedorienko były sfałszowane, a zatrzymany był w rzeczywistości przywódcą buntu na „Potiomkinie”.
Na koniec września Matiuszenko trafił do więzienia w Sewastopolu, a w październiku został postawiony przed sądem wojskowym, gdzie sądzono go za zabójstwo oficera podczas buntu. Skazany na śmierć, zrezygnował z prawa do apelacji. Został stracony przez powieszenie na terenie sewastopolskiej twierdzy i potajemnie pochowany obok marynarzy, którzy polegli podczas tłumienia powstania.
Upamiętnienie
Obelisk ku czci Matiuszenki znajduje się w Dergaczach, w miejscu jego rodzinnego domu. Ulicę, przy której znajdował się dom, nazwano jego imieniem, a w miejscowości otwarto muzeum poświęcone jego osobie. Ulice jego imienia istnieją także w Sewastopolu (nazwa nadana w 1938 roku), Charkowie i Astrachaniu.
Przypisy
Bibliografia
- N. Bascomb: Czerwony bunt. Jedenaście tragicznych dni na pokładzie pancernika „Potiomkin”. Kraków: Znak, 2010. ISBN 978-83-240-1347-0.
- J. Bushnell: Mutiny amid Repression. Russian Soldiers in the Revolution of 1905-1906. Bloomington: Indiana University Press, 1985. ISBN 0-253-33960-X. (ang.).