Aeroskop

Aeroskop (w języku angielskim i francuskim: Aeroscope) to pierwsza na świecie ręczna kamera filmowa z automatycznym napędem i stabilizacją obrazu, stworzona w 1908 roku przez polskiego wynalazcę Kazimierza Prószyńskiego. Dzięki swoim zaletom, takim jak prostota obsługi, mobilność oraz niezależny system zasilania, urządzenie to miało kluczowy wpływ na rozwój wczesnych filmów dokumentalnych, przyrodniczych i reportaży. Prószyński wykorzystał ją np. w 1911 roku w Londynie do nakręcenia filmu z koronacji króla Jerzego V, co zapoczątkowało polski film dokumentalny oraz reportaż filmowy.

Nazwa

Nazwa aeroskop jest utworzona z dwóch greckich słów: αήρω (aero) oznaczającego „powietrze” oraz σκοπεῖν (skopein) tłumaczonego jako „widzieć” lub „patrzeć”. Odnosi się ona do metody napędzania mechanizmu kamery za pomocą sprężonego powietrza. Urządzenie to znane było również jako autopleograf, co nawiązywało do wcześniejszego wynalazku Prószyńskiego, pleografu. W języku francuskim i angielskim używa się terminu aeroscope, który obecnie ma jedynie znaczenie historyczne w kinematografii, odnosząc się wyłącznie do wynalazku Prószyńskiego. Termin ten jest nadal używany w medycynie, gdzie odnosi się do urządzenia stosowanego w immunologii.

Historia

Aeroskop był kolejnym przełomowym wynalazkiem Prószyńskiego, po pleografie i biopleografie. Prószyński pracował nad jego konstrukcją w Polsce oraz we Francji w latach 1907-1910, a następnie wielokrotnie ulepszał swoje dzieło. Arthur Kingston, angielski wynalazca, wspominał swoje spotkanie z Prószyńskim w Londynie, zaznaczając:

Urządzenie zostało stworzone przez Kazimierza Prószyńskiego jako prototyp kamery reporterskiej w 1908 roku. Patent na nie został uzyskany najpierw we Francji (patent nr 408.435 z 22 stycznia 1909), a następnie w 1910 roku w Wielkiej Brytanii (patent nr 1.032.956). W 1911 roku Prószyński opatentował również swój wynalazek w Stanach Zjednoczonych. Pierwsza publiczna prezentacja aeroskopu miała miejsce 27 grudnia 1910 roku w Paryżu, podczas posiedzenia Francuskiej Akademii Nauk, gdzie urządzenie zaprezentował profesor fizyki i laureat Nagrody Nobla, Gabriel Lippmann. Kolejna prezentacja, na której Prószyński wygłosił referat na temat kamery, odbyła się w Francuskim Stowarzyszeniu Fizycznym 6 stycznia 1911 roku. W tym samym roku aeroskop był także prezentowany w londyńskim Hyde Parku, gdzie Prószyński demonstrował jego zalety, filmując z konia, aby pokazać mobilność kamery i działanie żyroskopu eliminującego drgania.

Urządzenie trafiło do produkcji seryjnej w Anglii. W 1911 roku produkcję rozpoczęła firma Newman-Sinclair w Londynie, która wykonała pierwsze 50 egzemplarzy, a od 1912 roku kontynuowała to spółka Cherry Kearton Limited. Ostatecznie produkcję przejęła fabryka Franka van Necka, a dystrybucję prowadziła firma Eracam Ltd, stworzona specjalnie w tym celu.

Aeroskop zyskał popularność wśród profesjonalnych reporterów od 1910 do lat 30. XX wieku. Filmowcy używali go do 1935 roku, kiedy to zaczęły dominować kamery dźwiękowe. W tym okresie pojawiły się również nowe modele kamer z napędem sprężynowym, takie jak Eyemo i Bolex, oraz wiele konstrukcji elektrycznych. Prószyński postanowił zmienić napęd swojej kamery z pneumatycznego na elektryczny, wprowadzając akumulator. W międzywojniu na rynku pojawiło się wiele innych podobnych urządzeń, co spowodowało, że aeroskop zaczynał być rzadziej używany. Z danych wynika, że niektóre ulepszone egzemplarze aeroskopu były używane przez brytyjskich operatorów wojskowych jeszcze na początku II wojny światowej.

W 1927 roku w Warszawie odbyła się Wystawa Foto-Kinematograficzna, na której zaprezentowano osiągnięcia i dorobek Kazimierza Prószyńskiego, w tym aeroskop oraz wersję przystosowaną do zdjęć lotniczych. Kolejna prezentacja miała miejsce w 1938 roku na XVIII Targach Wschodnich we Lwowie, gdzie zaprezentowano prototypy pleografu, aeroskopu oraz innego wynalazku Prószyńskiego, kamery „Oko”.

W 1956 roku do Londynu udała się polska delegacja, w skład której weszli reżyser i operator Stanisław Wohl oraz inżynier Jerzy Brzozowski, aby zbadać zachowane egzemplarze aeroskopu oraz dorobek Prószyńskiego w Wielkiej Brytanii.

Budowa oraz sposób działania

Aeroskop był umieszczony w drewnianym futerale z zamocowaną skórzaną rączką. Urządzenie miało prostopadłościenną obudowę o wymiarach: 21,6 cm wysokości, 30 cm długości i 15,2 cm szerokości. Wraz z zamontowaną rolką taśmy filmowej ważyło nieco ponad 6 kg. Wnętrze kamery dzieliło się na dwie komory: jedna zawierała mechanizm, silnik i żyroskop, a druga – zasobnik na film. Na szczycie obudowy znajdowały się zawór do pompowania powietrza, wskaźnik ciśnienia, wizjer i celownik. Z lewej strony umieszczono wskaźnik szybkości oraz zawór powietrza. W mechanizmie użyto stali oraz mosiądzu, w tym do zbiorników na powietrze.

Kamera była napędzana sprężonym powietrzem o ciśnieniu około 35 atmosfer i przed użyciem wymagała napompowania specjalną pompką, podobną do tych stosowanych do dętek rowerowych. Po napełnieniu powietrzem zbiorników operator nie musiał już kręcić korbką, jak w innych kamerach, wystarczyło nacisnąć przycisk, a sprężony gaz uruchamiał mechanizm przesuwu taśmy filmowej. Po naładowaniu powietrzem aeroskop działał przez około 10–15 minut, co pozwalało na nagranie materiału na rolce filmowej o długości 137 metrów i szerokości 35 mm. Po zakończeniu zdjęć kamerę należało ponownie napełnić powietrzem.

Już w pierwszej wersji aeroskop był wyposażony w żyroskop, który zapewniał stabilność obrazu, eliminując wahania związane z ruchem operatora czy drżeniem rąk. Aby zredukować hałas i wibracje, wszystkie ruchome części kamery były zamocowane na łożyskach kulkowych.

W latach 1911-1912, w związku z postępem technicznym w urządzeniach elektrycznych, Prószyński wprowadził zmiany w swojej kamerze. Zauważył, że pneumatyczny napęd powodował drobne opóźnienia, dlatego zdecydował się całkowicie na elektryczne zasilanie kamery. Pojawił się jednak problem z zasilaniem podczas zdjęć w terenie, więc Prószyński zastosował akumulator, który umieszczono w aluminiowym plecaku. Modernizację wykonał inżynier Marian Sitkiewicz z Warszawy. W 1917 roku powstała również wersja aeroskopu dostosowana do zdjęć lotniczych.

Zastosowanie

Kazimierz Prószyński w 1913 roku w The Photographic Journal pisał:

Aeroskop miał wiele innowacyjnych rozwiązań i zalet. Nie wymagał statywu, co pozwalało na swobodne filmowanie w ruchu. To zwiększało mobilność operatora i umożliwiało rejestrację filmów w miejscach wcześniej niedostępnych. Pneumatyczny napęd uniezależniał operatora od źródeł energii. Po nagraniu filmu wystarczyło ponownie napompować zbiornik powietrzem. W terenie liczba zdjęć była ograniczona jedynie przez ilość posiadanych rolek filmu.

Automatyczne działanie mechanizmu to kolejna innowacja, która znacznie ułatwiała filmowanie. W przeciwieństwie do kamer z korbką, aeroskop uruchamiano jednym naciśnięciem przycisku, co pozwalało operatorowi skupić się na obrazie i parametrach ekspozycji taśmy filmowej. Była to pierwsza kamera na świecie z takim rozwiązaniem. Urządzenie działało cicho i było znane z prostoty oraz niezawodności. Wartością dodaną było to, że rolki filmowe były zamknięte w kasetkach, co umożliwiało ich wymianę w świetle dziennym bez ryzyka ich prześwietlenia. Wadą był nieergonomiczny, pudełkowaty kształt, który był krytykowany przez operatorów.

Pierwsze filmy reklamowe kamery nakręcił sam Prószyński, a w dniu 22 czerwca 1911 roku zrealizował reportaż z koronacji króla Jerzego V w Londynie. Również w Warszawie Prószyński kręcił filmy, co zapoczątkowało historię polskiej kinematografii.

Zalety aeroskopu, umożliwiającego filmowanie w dowolnym miejscu i czasie, szybko docenili reporterzy. Używali go zawodowi filmowcy z renomowanych wytwórni, takich jak francuska Gaumont, angielskie Pathé News oraz British Movietone, a później amerykańskie Tropical Budget i Paramount Pictures. Aeroskop był używany przez reporterów podczas wojen bałkańskich w 1912 roku.

Marian Dąbrowski w Tygodniku Ilustrowanym z 1913 roku pisał:

Od 1911 roku wielkim zwolennikiem kamery Prószyńskiego był podróżnik i myśliwy Cherry Kearton, który kręcił filmy na całym świecie podczas swoich wypraw, a także reportaże dla towarzystwa filmowego Cherry Kearton Limited działającego w latach 1912-1913. W 1912 roku Kearton wykonał podczas lotu balonowego pierwsze lotnicze zdjęcia Londynu. Prezentował również możliwości kamery na Międzynarodowej Wystawie Kinematograficznej w czerwcu 1913 roku w Londynie, gdzie aeroskop zdobył Wielki Złoty Medal. W czasie I wojny światowej, w latach 1914-1918, jako korespondent kręcił reportaże z Afryki Południowo-Zachodniej.

Frederick Talbot w swojej książce wydanej w 1912 roku w Londynie, pod tytułem Moving pictures, wymienia jako główne zalety aeroskopu jego prostotę, mobilność oraz swobodę w trakcie nagrywania:

Ze względu na te zalety aeroskop zyskał zainteresowanie angielskiego sztabu wojennego, który postanowił używać go do dokumentacji fortyfikacji, umocnień oraz rejestracji ruchów wojsk z powietrza. Od 1914 roku aeroskop był używany do rejestrowania pierwszych kronik wojennych na froncie zachodnim podczas I wojny światowej. Kamera została zatwierdzona do użycia przez operatorów wojennych przez Brytyjskie Ministerstwo Wojny i była używana na polach bitew. Wiele filmowców frontowych straciło życie, a aeroskop zyskał miano „kamery śmierci”. Tragiczne zdarzenie miało miejsce podczas bitwy pod Verdun, gdy francuski operator o nazwisku Dupre został trafiony pociskiem podczas filmowania, a kamera zarejestrowała jego śmierć.

Aeroskopem posługiwał się również znany operator Geoffrey Malins, który podejmował ryzyko, filmując walki, w tym w bitwie pod St. Eloi oraz jednej z największych bitew I wojny światowej, bitwie nad Sommą. Po wojnie opisał swoje doświadczenia w książce pt. How I filmed the war (pol. „Jak sfilmowałem wojnę”).

Po zakończeniu I wojny światowej Brytyjczycy użyli aeroskopu do realizacji zdjęć lotniczych podczas przelotu dookoła świata w 1922 roku, który odbył angielski pionier awiacji Wilfred Theodore Blake. Z kolei kamerą Prószyńskiego operator kronik Paramount Company, Edward Hawkins, nakręcił w Walii w 1924 roku pierwszy w historii reportaż z wyścigów samochodowych. Operator Tropical Budget Film, Bernard Lynes, w 1925 roku nagrał aeroskopem zdjęcia z meczu piłkarskiego na nowo otwartym stadionie Wembley. Z powodu braku zgody organizatorów, mecz został sfilmowany z ukrycia. Jeszcze w 1935 roku kamerą Prószyńskiego zarejestrowano zawody hippiczne w Epsom oraz Liverpoolu.