Aecjusz, ostatni Rzymianin – to powieść historyczna autorstwa Teodora Parnickiego, opublikowana w 1937 roku.
Fabuła utworu toczy się w V wieku w Starożytnym Rzymie. Głównym bohaterem jest Aecjusz Flawiusz, który stara się utrzymać integralność upadającego Cesarstwa Rzymskiego w obliczu zagrożenia ze strony Wizygotów oraz Hunów. Powieść kładzie duży nacisk na psychologiczny portret postaci, odchodząc od tradycji powieści przygodowej, jaką reprezentował Henryk Sienkiewicz.
== Okoliczności powstania utworu ==
Po otrzymaniu informacji o niepowodzeniu swojego dzieła Hrabia Julian, Parnicki rozpoczął zbieranie materiałów do nowej powieści historycznej. Prace trwały około roku. Pisanie Aecjusza zaczął 12 stycznia 1936 roku, a zakończył 8 marca. Premiera powieści miała miejsce w 1937 roku.
Powieść wzbogacona jest o dwa motta. Pierwsze pochodzi od późnorzymskiego autora Marcellinusa i brzmi: Aetius magna rei publicae occidentalis salus et regi Attilae terror (Aecjusz, wielkie zbawienie rzeczypospolitej zachodniej i postrach króla Attyli). Drugie, z Beniowskiego, zdaje się polemizować z pierwszym, stwierdzając: Sąd zostawmy wiekom. Zestawiając te dwa cytaty, autor stawia czytelnikom szereg pytań: czy działania Aecjusza miały rzeczywiste znaczenie historyczne, a jeśli tak, to czy jego metody były słuszne i zasługujące na pochwałę, czy wręcz przeciwnie.
== Treść ==
Aecjusz, syn Gaudencjusza, comesa domesticorum cesarza rzymskiego, spędza młodość jako zakładnik króla Hunów, Rugili. Uczy się języka barbarzyńców i nawiązuje z nimi przyjaźnie. Po śmierci ojca w czasie buntu wojsk, Aecjusz wraca do Italii i podejmuje pracę w administracji. Po zgonie cesarza Zachodu Honoriusza, uzurpator Jan obejmuje tron, a siostra zmarłego władcy, Galla Placydia, w towarzystwie małego syna Walentyniana, ucieka do Konstantynopola, gdzie znajduje opiekę u cesarza wschodniego Teodozjusza II. Wkrótce potem wyrusza potężna armia w celu obalenia uzurpatora. Jan wysyła Aecjusza po wsparcie do Rugili. Aecjusz przybywa pod Akwileję z 60-tysięczną armią huńską, lecz przybywa za późno, aby uratować cesarza Jana, który został zdradzony i stracony. Dysponując jednak odpowiednią siłą, zmusza rządzącą w imieniu małoletniego Walentyniana Placydię do przyznania mu tytułu comesa domesticorum, dowódcy gwardii pałacowej.
Aby pozbyć się niebezpiecznego przeciwnika, Placydia wysyła Aecjusza oraz jego wojska do Galii, gdzie mają walczyć z okupującymi rzymską prowincję Wizygotami i Frankami. Dzięki swoim zwycięstwom Aecjusz szybko zdobywa tytuły magistra aequitum oraz magistra utriusque militiae. Placydia, zniecierpliwiona jego sukcesami, wysyła swojego pomocnika, patrycjusza Flawiusza Feliksa, comesa Italii, aby zniszczył prowincję Walerię, zajętą przez Hunów. Aecjusz odnosi znakomite zwycięstwo na Górze Kolubraryjskiej nad Wizygotami króla Teodoryka i zaczyna rozgrywkę przeciw Feliksowi. Wysyła do Rawenny swojego zaufanego, a po przygotowaniu sytuacji, posyła za nim dowódcę Andewotusa z trzema setkami żołnierzy. Feliks ginie wraz z żoną na schodach katedry, zamordowany przez żołnierzy Andewotusa, a Placydia jest zmuszona przyjąć triumfalny powrót Aecjusza, zwycięzcy nad Wizygotami.
Aecjusz wraca za Alpy, aby uspokoić zbuntowanych Franków. Placydia, wbrew wcześniejszym zasługom, przyznaje tytuł patrycjusza comesa Afryki Bonifacjuszowi, który w wyniku klęsk w walkach z Wandalami stracił prowincje afrykańskie. Aecjusz wyrusza przeciwko niemu, pozostawiając Galię bez obrońców. Po przekroczeniu Alp łączy się z oddziałami północnoitalijskimi. Bonifacjusz, próbując zamknąć się w twierdzy Ariminum, nie jest w stanie wprowadzić tam całej swojej armii. Wydaje Aecjuszowi bitwę, lecz zostaje pokonany. Raniony zatrutą strzałą, na łożu śmierci przywraca Aecjuszowi wszystkie tytuły, mianuje go patrycjuszem i oddaje mu swoją żonę za małżonkę, przepowiadając mu, że stanie się on salus rei publicae occidentalis.
Placydia nie zamierza jednak uszanować ostatniej woli Bonifacjusza, mimo iż wcześniej obdarzyła go pełnomocnictwami do działania w imieniu Aecjusza. Mianuje patrycjuszem walczącego w Afryce z Wandalami Aspara. Rozpowszechnia listy gończe za pokonanym wodzem. Aecjusz potajemnie przeprawia się przez Adriatyk. Całą wiosnę kryje się w Dalmacji, a następnie wzywa na pomoc armię huńską Rugili. W obliczu zagrożenia najazdu Hunów Placydia i senat capitulują. Aecjusz zostaje patrycjuszem i poślubia wdowę po Bonifacjuszu, Pelagię. Ponieważ Pelagia jest arianką, Placydia stara się to wykorzystać, jednak Aecjusz przemocą i perswazją zmusza żonę do zmiany wyznania.
W kolejnych latach Aecjusz zawiera pokojowe układy z Wandalami, odzyskując większą część prowincji afrykańskich. Na czele Hunów pokonuje plemiona germańskie w Galii oraz burgundzkie w Dalmacji. Kiedy Teodoryk wizygocki buntuje się przeciw Rzymowi, Aecjusz zostawia wojny przyjacielowi Litoriuszowi i wraca do Italii. Litoriusz, oszołomiony sukcesami, postanawia całkowicie wygubić Wizygotów, paląc i plądrując Akwitanię oraz oblegając wojska Teodoryka w Tuluzie. Odrzuca pokojowe poselstwo biskupów, a następnego dnia ponosi dotkliwą klęskę, zostaje schwytany przez Wizygotów i ukamienowany. Aecjusz udaje się do Galii, zawiera pokój z Teodorykiem, po czym wraca do Italii, zagrożonej przez Genzeryka, króla Wandalów Afryki i Sycylii. W Galii Aecjusz ogranicza władzę cywilną prefekta pretorium i nad przydziałem ziemi sprzymierzeńcom germańskim. Mediacji w sporze pomiędzy Aecjuszem a prefektem Sommerem podejmuje się diakon Leon, który wkrótce zostaje papieżem. Pelagia rodzi Aecjuszowi syna.
Aecjusz osadza Burgundów nad Lemanem, aby chronić cesarstwo przed rosnącymi w siłę Hunami Attyli. Jego dowódcy brutalnie tłumią chłopskie powstanie w Hiszpanii. Zawiera pokój z Genzerykiem, uznając niezależność Królestwa Wandalów. Rozważa również ożenek swojego syna Gaudencjusza z córką cesarza Walentyniana, planując stworzenie dynastii. Tłumi wszelkie próby samodzielności podejmowane przez Walentyniana. Gdy cesarstwu zagraża przymierze wandalsko-wizygockie z południowego zachodu oraz najazd Hunów ze wschodu, okupuje Hunów daniną, a przymierze germańskie rozbija, proponując królowi Genzerykowi małżeństwo z starszą córką Walentyniana, Eudocją. Znowu musi udać się za Alpy, aby stawić czoła najazdowi króla Franków Klodiona. W czasie postoju w willi rzymskiego patrycjusza, tłumacza Iliady, gospodarz składa mu hołd za lata pokoju, które przyniosła jego władza cesarstwu, przedłużając promieniowanie rzymskiej kultury.
== Chronologia zdarzeń powieściowych ==
410 – Młody Aecjusz jest świadkiem splądrowania Rzymu przez Wizygotów Alaryka.
423 – Aecjusz przybywa na czele 60-tysięcznej armii pod Akwileję i otrzymuje tytuł comesa domesticorum.
426 – Zwycięstwo Aecjusza nad Wizygotami Teodoryka pod Arelate.
428 – Wyparcie Franków Klodiona za Ren.
430 – Aecjusz doprowadza do śmierci Feliksa.
432 – Wojna z Bonifacjuszem, klęska pod Ariminum i ucieczka do Dalmacji.
435 – Powrót do Italii i uzyskanie tytułu patrycjusza.
436 – Rozbicie Burgundów.
439 – Klęska i śmierć Litoriusza.
443 – Osadzenie Burgundów nad Lemanem.
447-448 – Kolejne zwycięstwo nad Frankami Klodiona.
== O powieści ==
Interpretacja postaci Aecjusza nie pozwala na jednoznaczną ocenę. Aecjusz jest zarówno symbolem haniebnego despotyzmu, jak i uniwersalizmu mieszańców. Wykorzystuje atuty płynące z jego granicznej tożsamości do ratowania cesarstwa rzymskiego przed barbarzyńcami. Rzym, według Parnickiego, jest symbolem uniwersalizmu, a nie zaborczym imperium ani potęgą militarną. Parnicki polemizował w swojej publicystyce z tezą włoskich faszystów, którzy próbowali przywłaszczyć sobie tradycje cesarskie. Zajmując się problematyką historiozoficzną, z silnymi aktualnymi implikacjami, uwolnił się od ograniczeń klasycznej powieści historycznej. Przyjęcie wzoru bliskiego modnej wówczas vie romancée umożliwiło mu wprowadzenie do powieści problematyki psychologicznej, głównie opartej na teoriach Freuda i Adlera, którą uważał obok tematów historiozoficznych za niezbędny element rozwoju gatunku w XX wieku.
Aecjusz ma formę sekwencji dramatycznych scen, ukazujących kluczowe momenty w życiu głównego bohatera oraz przedstawiających problemy polityczne, kulturowe i religijne epoki. Niewiele jest natomiast w tej powieści scen batalistycznych. Młody autor postanowił wyróżnić się od podziwianego Sienkiewicza, twierdząc, że znacznie bardziej interesują go intelektualne starcia i debaty, niż walki z użyciem miecza.
Kontynuację powieści stanowi dzieło wydane w 1966 roku pod tytułem Śmierć Aecjusza. Tematyka obu książek pojawia się również w cyklu Twarz księżyca (1961–1967).
Powieść została przetłumaczona na kilka języków: rosyjski (Aecij, poslednij Rimljanin, przeł. Jurij Iwanowicz Abyzow, Moskwa 1969), estoński (Aetius, vimne roomlane, przeł. Aleksander Rais, Tallin 1972), bułgarski (Aecij, poslednijat rimljanin, przeł. Dobromir Dobrew, Sofia 1978), węgierski (Aetius, az utolsó Római, przeł. Lidia Dobos, Budapeszt i Bratysława 1982) i niemiecki (Aetius, der letzte Römer, przeł. Friedrich Griesee, Frankfurt nad Menem 1989).
== Uwagi ==
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Grzegorz Gazda: Dwudziestolecie międzywojenne. Słownik literatury polskiej. Gdańsk: słowo / obraz terytoria; Gdańskie Wydawnictwo Oświatowe, 2008, s. 8. ISBN 978-83-7420-110-0.
Jerzy Kwiatkowski: Dwudziestolecie międzywojenne. Wyd. III – 5 dodruk. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012, s. 362, seria: Wielka Historia Literatury Polskiej. ISBN 978-83-01-13851-6.
Katalogi Biblioteki Narodowej. [dostęp 2015-01-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-06)].
Teodor Parnicki: Aecjusz ostatni Rzymianin. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, 1956.
Teodor Parnicki: Historia w literaturę przekuwana. Warszawa: Czytelnik, 1980. ISBN 83-07-00036-X.
Małgorzata Czermińska: Teodor Parnicki. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1974.
Jerzy Giedroyć, Parnicki Teodor: Listy 1946–1968. T. 1. Warszawa: Biblioteka Więzi, 2014.