Adygeja (znana również jako Adygea; oficjalnie Republika Adygei, po rosyjsku Республика Адыгея, Riespublika Adygieja, w języku adygejskim Адыгэ Республик, Adygè Respublik) to autonomiczna republika wchodząca w skład Federacji Rosyjskiej, zlokalizowana w południowej części jej europejskiego terytorium.
Geografia
Republika Adygei znajduje się na równinie u północnych stóp gór Kaukazu, w pobliżu Morza Czarnego, chociaż nie ma bezpośredniego dostępu do tego morza. Jest to enklawa otoczona terytorium Kraju Krasnodarskiego.
Przyroda Adygei pokryta jest w około 40% przez lasy.
Najwyższym punktem w republice jest góra Czugusz, której wysokość wynosi 3238 m.
Wśród miast znajdują się: Adygejsk oraz Majkop.
Strefa czasowa
Adygeja znajduje się w moskiewskiej strefie czasowej (MSK). Czas UTC +3:00 obowiązuje przez cały rok. Przed 27 marca 2011 roku obowiązywał czas standardowy (zimowy) UTC+3:00 oraz czas letni UTC+4:00.
Historia
Adygejczycy to naród, którego korzenie sięgają północno-zachodniego Kaukazu. Choć jako odrębna grupa narodowościowa zaczęli się wyraźnie formować około X wieku, to wzmianki o nich można znaleźć w znacznie wcześniejszych źródłach. Nigdy nie zdołali się politycznie zjednoczyć, co skutkowało częstymi najazdami ze strony takich grup jak Hunowie, Awarowie, Pieczyngowie, Chazarowie czy Mongolowie. Na przełomie XVIII i XIX wieku carska Rosja prowadziła intensywne działania na Kaukazie, co doprowadziło do ostatecznego przyłączenia ziem zamieszkanych przez Adygejczyków do państwa rosyjskiego w 1864 roku. Po rewolucji październikowej, 24 sierpnia 1922 roku, utworzono Adygejski (Czerkieski) Obwód Autonomiczny. 3 lipca 1991 Adygeja przekształciła się w Adygejską ASRR w składzie Rosyjskiej FSRR, pozostając enklawą w obrębie Kraju Krasnodarskiego. Po rozpadzie ZSRR sytuacja ta nie uległa zmianie. Pod koniec 1991 roku powstał pierwszy w historii Adygei parlament. W styczniu 1992 roku prezydentem republiki został Asłan Dżarimow. 10 marca 1995 roku Zgromadzenie Ustawodawcze Adygei przyjęło konstytucję republiki. 13 stycznia 2002 roku urząd prezydenta Adygei objął Chazriet Sowmien.
W 2005 roku w republice narastały obawy o utratę państwowości, związane z planami przyłączenia Adygei do Kraju Krasnodarskiego. W obronę dotychczasowego statusu republiki jako samodzielnego podmiotu Federacji Rosyjskiej zaangażowali się członkowie zarówno lokalnych, jak i zagranicznych organizacji Adygejczyków. W tym roku nasiliły się spory polityczne między prezydentem Sowmienem a parlamentem republiki (Chase). Krytyka ze strony parlamentu dotyczyła reformy władzy wykonawczej, która ograniczyła liczbę ministerstw i urzędników. Prezydent Sowmien z kolei był niezadowolony z dużej niezależności parlamentu, który nie cieszył się już jego poparciem. W połowie kwietnia 2005 roku parlamentowi zabrakło kilku głosów, aby usunąć Sowmiena z urzędu. 18 maja 2005 roku prezydent rozwiązał parlament. Deputaci z Adygei zwrócili się do władz federalnych z prośbą o interwencję, podkreślając destabilizujący charakter dekretu Sowmiena. 24 maja, po rozmowach z przedstawicielami administracji federalnej, Sowmien uchylił swój dekret.
W grudniu 2005 roku w Majkopie odbył się VI Zjazd Związku Słowian Adygei, gdzie postanowiono zwrócić się do prezydenta Władimira Putina z prośbą o utworzenie jednego podmiotu federacji, który obejmowałby zarówno Republikę Adygei, jak i Kraj Krasnodarski. Celem tego działania miało być „zapewnienie równości praw przedstawicieli narodowości tytularnej i pozostałych mieszkańców republiki”, a także stworzenie podstaw dla wzrostu gospodarczego oraz ograniczenie korupcji i klanowości. Aktywiści organizacji rozpoczęli zbieranie podpisów mieszkańców Adygei wspierających ten apel. Na zjeździe zaprezentowano dane, które wskazywały, że władze republiki prowadzą politykę marginalizacji przedstawicieli narodowości innych niż tytularna, co skutkowało tym, że na kierowniczych stanowiskach w administracji państwowej pracowało 76 Adygejczyków oraz 57 osób z innych narodowości, mimo że Adygejczycy stanowili tylko jedną czwartą ludności republiki. W latach 1998-2004 liczba Słowian w republice zmniejszyła się o 27 tysięcy.
Wielu adygejskich działaczy społecznych oraz innych znaczących osobistości skrytykowało rezolucję Związku Słowian Adygei, uznając ją za element kampanii przedwyborczej. Przewodniczący republikańskiego ruchu społecznego „Czerkieski Kongres”, Murat Bierziegow, wystąpił z wnioskiem o niedopuszczenie Związku do wyborów do parlamentu Republiki Adygei. W dniu 12 marca 2006 roku odbyły się wybory do parlamentu republiki (Chase), w których cztery partie przekroczyły siedmioprocentowy próg wyborczy. Zwyciężyła Jedna Rosja, uzyskując 33,74% głosów i 31 z 54 miejsc w parlamencie. Komunistyczna Partia Federacji Rosyjskiej zdobyła 14,88%, Rosyjska Zjednoczona Partia Przemysłowa 12,92%, a Agrarna Partia Rosji 11,25%.
29 marca 2006 roku na przewodniczącego parlamentu wybrano lidera lokalnej struktury partyjnej Jednej Rosji, Rusłana Chadżebiekowa. Chazret Sowmien był początkowo przeciwny jego kandydaturze. Prezydent Sowmien odmówił umieszczenia swojego nazwiska na liście wyborczej Jednej Rosji, ponieważ partia ta planowała przedstawić projekt ustawy o referendum, który dotyczyłby połączenia Adygei z Krajem Krasnodarskim. Status republiki stał się głównym punktem sporu między Sowmienem a władzami federalnymi, które dążyły do połączenia obu jednostek. Prezydent Sowmien obawiał się, że połączenie z Krajem Krasnodarskim mogłoby obniżyć rangę Adygei oraz doprowadzić do utraty jej autonomii.
4 kwietnia 2006 roku podczas posiedzenia parlamentu Sowmien skarżył się na brak zrozumienia ze strony Moskwy i ogłosił zamiar rezygnacji. Jednak administracja prezydenta szybko zdementowała te doniesienia, tłumacząc je błędnym zrozumieniem słów prezydenta przez deputowanych i dziennikarzy. 6 kwietnia 2006 roku w Majkopie odbyła się masowa demonstracja, w której uczestnicy wyrażali poparcie dla Sowmiena i domagali się, aby pozostał na stanowisku. 11 kwietnia 2006 roku w Kremlu odbyło się spotkanie z udziałem Sowmiena, Dmitrija Kozaka oraz szefa administracji kremlowskiej, Siergieja Sobianina. Po tym spotkaniu Sowmien ostatecznie podał się do dymisji, w zamian uzyskując zapewnienie, że kwestie związane z zjednoczeniem Adygei i Kraju Krasnodarskiego nie będą już forsowane. Po dymisji w Adygei zaczęły pojawiać się różne spekulacje na temat jej przyczyn. Oprócz niezgodności między władzami federalnymi a republikańskimi co do przyszłego statusu republiki, mogło to być związane z zaostrzeniem sytuacji wewnętrznej, wynikającym z aktywności kręgów przeciwnych połączeniu Adygei z Krajem Krasnodarskim, które nie wykluczały nawet podjęcia działań zbrojnych w razie nieuznania dotychczasowego statusu republiki. Według niektórych informacji dymisja mogła być także rezultatem konfliktu Sowmiena z przedstawicielem prezydenta Federacji Rosyjskiej w Południowym Okręgu Federalnym, Dmitrijem Kozakiem, związanym z fałszowaniem danych dotyczących rozwoju gospodarczego republiki. Sam Sowmien stwierdził, że powodem sporów z Kozakiem były żądania dotyczące rozpoczęcia procesów zjednoczeniowych Adygei i Kraju Krasnodarskiego oraz podporządkowania mu kierownictwa siłowych struktur republiki.
Mimo napiętej sytuacji, 17 kwietnia 2006 roku prezydent Władimir Putin odmówił przyjęcia dymisji Sowmiena, proponując mu pozostanie na stanowisku do końca kadencji, która miała się zakończyć 13 stycznia 2007 roku. Wkrótce Dmitrij Kozak rozpoczął poszukiwania odpowiedniego kandydata na następcę Sowmiena.
6 grudnia 2006 roku Putin przedstawił parlamentowi Adygei kandydaturę Asłanczerija Tchakuszynowa, dotychczasowego rektora Majkopskiego Uniwersytetu Technologicznego. Jako swojego kandydata na nowego prezydenta Adygei zarekomendowała go Jedna Rosja. 13 grudnia 2006 roku Tchakuszynow został zaakceptowany w tajnym głosowaniu przez Chase, zdobywając 50 głosów na 53 obecnych deputowanych. 13 stycznia 2007 roku odbyła się ceremonia inauguracji prezydentury Tchakuszynowa, podczas której, w obecności przedstawicieli różnych regionów Federacji oraz Asłana Dżarimowa, pierwszego prezydenta Adygei, złożył on przysięgę w języku rosyjskim i adygejskim, a także otrzymał potwierdzenie objęcia urzędu wraz z pieczęcią prezydencką od Dmitrija Kozaka.
17 stycznia 2007 roku parlament zaakceptował skład Gabinetu Ministrów zaproponowany przez Tchakuszynowa, w którym znaleźli się przedstawiciele różnych frakcji reprezentowanych w Chase. Stanowisko premiera objął Władimir Samożenkow, ministrem finansów został Dowletbij Dolew, który zajmował to stanowisko w latach 1995–2002, ministrem rozwoju gospodarczego i handlu został przedstawiciel partii komunistycznej Asłan Matyżew, a ministrem rolnictwa Jurij Pietrow z Agrarnej Partii Rosji. Praktycznie wszystkie kandydatury zostały zaakceptowane jednogłośnie.
Demografia
Tytularni Adygejczycy nigdy nie stanowili większości w żadnym z radzieckich ani rosyjskich spisów ludności. Procentowy udział Adygejczyków wzrasta od 1970 roku. Od 1939 roku Rosjanie są największą grupą ludności, która jednak zmniejsza się od 1989 roku. W spisie powszechnym z 2010 roku mniejszymi grupami były Kurdy (4528 osób, 1,03%), Czerkiesi (2651 osób, 0,60%), Tatarzy (2571 osób, 0,58%) oraz Romowie (2364 osoby, 0,54%). Językami urzędowymi są adygejski i rosyjski. Większość Adygejczyków, Czerkiesów, Kurdów i Tatarów to muzułmanie, podczas gdy większość Rosjan, Ukraińców i Ormian to chrześcijanie. W Adygei mieszka także wielu uchodźców z niepokojonych obszarów Północnego Kaukazu.
Na dzień 1 stycznia 2021 roku liczba ludności wynosiła 463167, w tym 217846 osób w miastach, a 245321 na wsi.
Populacja według spisu z 2010 roku wynosiła 439996.
Ludność miejska: 223895 (50,9%)
Ludność wiejska: 216101 (49,1%)
Mężczyźni: 204525 (46,5%)
Kobiety: 235471 (53,5%)
Liczba kobiet na 1000 mężczyzn: 1151
Średnia wieku: 39 lat
Ludność miejska: 39,3 lat
Ludność wiejska: 38,6 lat
Mężczyźni: 36,5 lat
Kobiety: 41,1 lat
Liczba gospodarstw: 153860
Miejskie: 83246
Wiejski: 70614
Podział administracyjny
Adygeja dzieli się na 2 okręgi miejskie oraz 7 rejonów:
Okręg miejski Majkop
Okręg miejski Adygejsk
Rejony (w nawiasie podano ośrodek administracyjny):
- rejon giagiński (Giaginskaja)
- rejon koszechablski (Koszechabl)
- rejon krasnogwardiejski (Krasnogwardiejskoje)
- rejon majkopski (Tulskij)
- rejon szowgienowski (Chakurinochabl)
- rejon tachtamukajski (Tachtamukaj)
- rejon tieuczeżski (Ponieżukaj)
Miasta pod jurysdykcją republiki:
- Majkop
- Adygejsk
Gospodarka
Gospodarka republiki opiera się głównie na rolnictwie, chociaż przemysł odgrywa również ważną rolę. W regionie uprawia się zboża, słonecznik, buraki cukrowe oraz prowadzi chow zwierząt. Rozwinięty jest przemysł żywnościowy, drzewny oraz celulozowo-papierniczy.
Szacuje się, że Adygeja dysponuje stosunkowo dużymi zasobami ropy naftowej i gazu ziemnego.
Tablice rejestracyjne
Tablice rejestracyjne pojazdów zarejestrowanych w Adygei mają oznaczenie 01 w prawym górnym rogu, nad flagą Rosji oraz literami RUS.
Sławni mieszkańcy regionu
Anatolij Bieriezowoj (ur. 11 kwietnia 1942) – lotnik, kosmonauta ZSRR.
Ołeksandr Deriberin (ur. 25 lutego 1967) – piłkarz, bramkarz, trener piłkarski.
Anna Kariejewa (ur. 10 maja 1977) – piłkarka ręczna.
Władimir Niewzorow (ur. 5 października 1952) – judoka.
Prezydenci Adygei
- Asłan Dżarimow (ur. 7 listopada 1939) – 17 stycznia 1992 – 8 lutego 2002
- Chazriet Sowmien (ur. 1 maja 1937) – 8 lutego 2002 – 13 stycznia 2007
- Asłanczerij Tchakuszynow (ur. 12 lipca 1947) – 13 stycznia 2007 – 12 stycznia 2017
- Murat Kumpiłow (ur. 27 lutego 1973) – od 12 stycznia 2017