Adversus haereses
Adversus haereses (w języku polskim: Przeciwko herezjom, tytuł właściwy: Zdemaskowanie i odparcie fałszywej wiedzy, w języku greckim: Ἔλεγχος καὶ ἀνατροπὴ τῆς ψευδωνύμου γνώσεως, transkrypcja: Elenchos kai anatrope tes pseudonymou gnoses) to traktat apologetyczny autorstwa Ireneusza z Lyonu, napisany około 180 roku. Jest to pierwsza obszerna polemika z gnostycyzmem, opracowana z perspektywy chrześcijańskiej. Dzieło to zostało przetłumaczone na łacinę, syryjski oraz ormiański.
Geneza
Pośrednią przyczyną napisania tego traktatu było spotkanie, które miało miejsce w Rzymie między Ireneuszem a jego przyjacielem, również byłym uczniem Polikarpa. Ireneusz zauważył, że jego towarzysz był pod wpływem herezji walentynian. To zdarzenie zainspirowało go do stworzenia traktatu, mającego na celu zdemaskowanie różnorodnych nurtów gnostycyzmu.
Traktat powstaje w czasie, gdy gnostycyzm staje się coraz bardziej popularny w rejonie Lugdunum (dzisiejszy Lyon we Francji), gdzie Ireneusz pełnił funkcję biskupa. W momencie, gdy przystępuje do pisania, jego celem jest ujawnienie wielu gnostyckich wierzeń, które dotychczas były tajemnicze. Pracuje nad tym, pisząc do przyjaciela, który chciał poznać nauki gnostyckie oraz argumenty przeciwko nim, po tym jak sam zapoznał się z dziełami uczniów Walentyna i zgłębił ich doktrynę.
Powstanie i wydanie
Okres, w którym Ireneusz tworzy swoje dzieło, nie jest dokładnie znany. Wiadomo, że Księga Trzecia została napisana w latach 174-189, w czasie pontyfikatu papieża Eleutera, o którym wspomina w swoim traktacie. Biskup Lugdunum pisze w języku greckim. Oryginalny tekst nie przetrwał, ale znane są dwa greckie fragmenty związane z dziełem. Z IV wieku pochodzi Panarion autorstwa Epifaniusza, który częściowo opiera się na Adversus haereses oraz przytacza cytaty z trzeciej i czwartej księgi pracy Ireneusza. Pierwsza zachowana całościowa wersja traktatu pochodzi z V wieku i jest łacińskim tłumaczeniem. Zachowały się również fragmenty tłumaczenia na język syryjski oraz fragmentaryczne, szóstowieczne tłumaczenie armeńskie, obejmujące czwartą i piątą księgę.
W roku 1526 Erazm z Rotterdamu wydał pierwsze drukowane wydanie traktatu w czasach renesansu, które jednak nie było kompletne, ponieważ brakowało pięciu ostatnich rozdziałów. Te rozdziały znalazły się w wydaniu franciszkanina François Feuardent’a, opublikowanym niemal pół wieku później. Warto również wspomnieć o wersji wydanej w 1702 roku przez Johna Grabe’a w Oxfordzie oraz paryskiej wersji z 1712 roku, wydanej przez francuskiego benedyktyna René Massuet’a. Ostatnia z tych wersji była wielokrotnie dodrukowywana, w tym w Wenecji oraz ponownie w Paryżu w 1857 roku przez x. Jacques’a Paula Mignego. W XIX wieku pojawiły się wersje niemiecka i angielska, autorstwa x. Williama Harveya, która, bazując na ówczesnych odkryciach tekstu greckiego, wprowadza korekty i dodatkowe treści. Po odkryciu wspomnianego tłumaczenia dwóch ostatnich ksiąg w języku armeńskim, zostało ono opublikowane w 1910 roku.
Do współczesnych wydań krytycznych zaliczają się wersje włoska, niemiecka, francuska (Sources Chrétiennes) oraz polska, wydana przez „Bernardinum” w 2018 roku, z przedmową abpa Sławoja Leszka Głódzia.
Układ i treść
Księga Pierwsza zawiera obszerny opis wierzeń gnostyków. W niej znajdują się wyjaśnienia podstawowych terminów używanych przez naśladowców twórcy walentynianizmu. Opisuje pojęcia takie jak Pleroma oraz trzydziestu Eonów, w tym Życie (stgr. Zoe) i Cisza (stgr. Sige). Biskup omawia przekonania gnostyków o istnieniu Praojca (Bythosa) oraz niedoskonałego Demiurga, który stworzył świat poza Pleromą. Księga zawiera także opisy różnych wariantów wierzeń gnostyckich, takich jak kainici, setianie, ofici, enkratyci, nikolaitzi, marcjonici oraz błędy Marka, Tacjana, Karpokratesa, Bazylidesa i Szymona Maga, od którego, jak pisze Ireneusz, „wszystkie herezje mają swój początek”, a o którym wspomina się w Dziejach Apostolskich. Księga ta przedstawia różne gnostyckie poglądy na temat zbawienia i moralności, które są przez nich odrzucane. Ireneusz wyjaśnia również, jak gnostycy tworzą swoje wierzenia, manipulując treściami Pisma Świętego. Krytykuje ich za dowolne interpretowanie fragmentów Biblii, porównując tę metodę do celowego zestawiania cytatów z Iliady i Odysei w taki sposób, aby stworzyć nowy, nieznany pierwotnemu autorowi przekaz. Ireneusz podejmuje się obalenia ich teorii, analizując wewnętrzną spójność systemu gnostyckiego.
Księga Druga nosi tytuł: Zdemaskowanie i obalenie ich doktryny i w większym stopniu koncentruje się na polemice. Biskup omawia wierzenia walentynian i marcjonitów, wskazując na luki i niekonsekwencje w ich naukach oraz prezentując stanowisko Kościoła w odniesieniu do poruszanych kwestii. Stara się wykazać, że gnostyckie wierzenia mają charakter politeistyczny, przedstawiając je jako konglomerat starych opowieści i wypowiedzi. Opis pochodzenia wszechrzeczy ma być odzwierciedleniem treści Teogonii, utworu greckiego komediopisarza Antyfanesa. Doktryny gnostyckie rzekomo czerpią swoje źródła z prac takich myślicieli jak: Homer, Tales, Anaksymander, Anaksagoras, Demokryt, Epikur, Platon, Empedokles, Hezjod i Arystoteles.
Księga Trzecia kontynuuje udowadnianie fałszywości gnostyckich tez, opierając się na Pismie i Tradycji Apostolskiej. Centralnym punktem tej księgi jest obrona nauki Kościoła dotyczącej jego charakteru, źródeł poznania Boga, osoby Chrystusa oraz monoteizmu.
Księga Czwarta porusza podobne kwestie, które Ireneusz argumentuje w oparciu o interpretację słów Jezusa. Zawiera również objaśnienia relacji między Starym a Nowym Testamentem oraz dotyka tematu teodycei. Odrzuca koncepcję człowieka jako dobrego lub złego z natury i broni wolnej woli.
Księga Piąta ma głównie charakter eschatologiczny. Na podstawie przekonań dotyczących inkarnacji, zmartwychwstania Chrystusa, transsubstancjacji oraz Pism, przedstawia argumenty na rzecz przyszłego zmartwychwstania ciała w czasie Paruzji.
Istotne kwestie
Ireneusz stwierdza, że źródłem poznania prawdy jest Pismo oraz Tradycja (stgr. παράδοσις, łac. traditio), co oznacza zachowany ustny przekaz apostołów. Uczy, że jedność i prawdziwość wiary stoi pod ochroną sukcesji apostolskiej.
Szczególną uwagę zwraca na Tradycję przekazywaną przez biskupów Rzymu, podkreślając:
Biskup Lyonu wymienia w tym kontekście wszystkich (dwunastu) papieży, od przekazania władzy przez apostołów Linusowi, aż do współczesnego mu pontyfikatu Eleuteriusza.
Autor traktatu o „fałszywej gnozie” poświęca znaczną część trzeciej i czwartej księgi na dowodzenie bóstwa Chrystusa oraz Jego preegzystencji. Argumentuje o wcieleniu Syna Bożego za sprawą dziewiczego poczęcia oraz wyjaśnia jego znaczenie.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Św. Ireneusz z Lyonu: Adversus haereses, Bernardinum, seria: Źródła Wiary, tłumaczenie: ks. Jarosław Brylowski, Pelplin, 2018. ISBN 978-83-8127-144-8.