Adrian, znany świecko jako Andriej, urodził się 2 października/12 października w 1627, 1637 lub 1639 roku w Moskwie, a zmarł 16 października?/27 października 1700 roku. Był dziesiątym (de facto jedenastym) patriarchą moskiewskim i całej Rusi, pełniącym urząd od 1690 do 1700 roku.
Pierwsze informacje na temat Adriana pochodzą z 1678 roku, kiedy to był już przełożonym Moskiewskiego Monasteru Czudowskiego oraz nosił tytuł archimandryty. Był bliskim współpracownikiem patriarchy moskiewskiego i całej Rusi Joachima. W 1686 roku przyjął chirotonię biskupią i w tym samym roku został metropolitą kazańskim. Po śmierci patriarchy Joachima w marcu 1690, Adrian tymczasowo zarządzał patriarchatem. Jego wybór na następcę został zrealizowany dzięki wsparciu Natalie Naryszkiny oraz większości duchowieństwa. Po intronizacji sformułował główne cele swojego urzędowania, które obejmowały walkę ze staroobrzędowcami, katolikami i protestantami. Jako konserwatysta, sprzeciwiał się wszelkim reformom w państwie oraz w kościele, pozostając wiernym tradycyjnej pobożności rosyjskiej i krytykując nowe prądy w polityce i literaturze.
Jego koncepcja dominacji Kościoła nad państwem była sprzeczna z wizją cara Piotra I, który dążył do integracji Cerkwi z administracją państwową. W wyniku tego doszło do konfliktu po 1696 roku, w trakcie którego Adrian, będąc ciężko chory, zgadzał się na coraz większe ingerencje cara w sprawy Kościoła, w tym na nominacje biskupów wbrew woli patriarchy. W ostatnich latach swojego życia, Adrian nie cieszył się autorytetem wśród duchowieństwa i był obiektem publicznej krytyki.
Na pogrzebie Adriana, który zmarł w 1700 roku na skutek drugiego wylewu, nie pojawił się Piotr I. Po jego śmierci car nie pozwolił na zwołanie Soboru Lokalnego ani na wybór nowego patriarchy, powołując na to stanowisko locum tenens metropolitę riazańskiego Stefana. W 1721 roku zlikwidowano patriarchat, a najwyższym organem zarządzającym Rosyjskim Kościołem Prawosławnym stał się kierowany przez świeckich oberprokuratorów Świątobliwy Synod Rządzący.
== Życiorys ==
=== Data i miejsce urodzenia ===
Data urodzin patriarchy Adriana nie jest jednoznacznie ustalona. Napis na jego nagrobku wskazuje 2 października jako dzień urodzin, jednak jego wiek w momencie śmierci interpretowany jest jako 63 lub 73 lata, co sugeruje lata 1637 lub 1627. Obliczenia oparte na testamencie z 1697 roku prowadzą do daty 1639. E. Bielakowa w Prawosławnej Encikłopiediji wymienia wszystkie trzy daty jako możliwe. A. Kartaszow oraz metropolita Manuel Lemieszewski podają jedynie późniejsze. Bogosłowskaja Encikłopiedija oraz A. Bogdanow wskazują na najwcześniejszą datę.
A. Kartaszow twierdzi, że Adrian pochodził z Moskwy. Inni badacze zauważają, że o życiu przyszłego patriarchy przed 1678 rokiem nie ma żadnych informacji, w tym o jego miejscu urodzenia.
=== Życie mnisze ===
Nieznany jest moment, w którym przyszły patriarcha przeszedł do stanu mniszego. Pierwsze wzmianki o nim pochodzą z 1678 roku, gdy na mocy decyzji patriarchy Joachima został podniesiony do rangi archimandryty i przełożonego Monasteru Czudowskiego. W czasie swojej kadencji zbudował nowy sobór Zwiastowania i zreformował regulamin monasteru, ograniczając wizyty zewnętrznych gości w poniedziałki, środy i piątki oraz wprowadzając podział stref dla mężczyzn i kobiet w soborze.
W czasie buntu strzelców archimandryta Adrian przeprowadził wymuszone postrzyżyny mnisze ojca carycy Natalii Naryszkiny, Kiriłła. W tym samym roku, jesienią, pośredniczył w kontaktach między patriarchą Joachimem a regentką Zofią Romanową, przebywającą w Ławrze Troicko-Siergijewskiej. W 1682 roku, w imieniu patriarchy, udał się do cara, aby prosić o łagodniejsze traktowanie skazanych na śmierć strzelców, co potwierdza jego bliską współpracę z Joachimem.
=== Biskup ===
21 marca 1686 roku odbyła się jego chirotonia na biskupa kazańskiego i swijaskiego, a już 28 marca dotarł do Kazania. Jako metropolita kazański napisał polemikę broniącą nakazu patriarchalnego dotyczącego znaku krzyża, zatytułowaną O driewniem priedanii sw. Apostołow i sw. Otiec. Jako zaufany współpracownik patriarchy Joachima, w marcu 1690 roku, tymczasowo administrował patriarchatem. Joachim życzył sobie, by Adrian został jego następcą.
Adrian był jednym z dwóch głównych kandydatów do objęcia tronu patriarszego, obok popieranego przez cara metropolity pskowskiego Marcelego. Uznawany za konserwatystę, był wspierany przez carycę Natalię i większość duchowieństwa. W trakcie soboru pojawił się anonimowy donos oskarżający Marcelego o herezję, co przesądziło o wyborze Adriana, którego Piotr I nie mógł wówczas zablokować. Siedem lat później car wspominał, że przegrana Marcelego wynikała z faktu, że nie odpowiadał on tradycyjnemu wizerunkowi biskupa prawosławnego.
Adrian został wybrany na patriarchę 22 sierpnia 1690 roku i intronizowany dwa dni później. Początkowo odmawiał przyjęcia urzędu, twierdząc, że jest niegodny. Ostatecznie zgodził się, a w swoim przemówieniu po intronizacji podkreślił, że jego podstawowe zadania to walka ze staroobrzędowcami, katolikami i protestantami, a także opór wobec reform w państwie i Kościele. Adrian, podobnie jak jego poprzednik Nikon, był przekonany o wyższości władzy duchownej nad świecką i wkrótce po wyborze przesłał list do duchowieństwa z fragmentem wystąpienia Nikona na soborze w 1654 roku.
=== Patriarcha moskiewski i całej Rusi ===
==== Walka z tendencjami prozachodnimi w Rosji ====
Po objęciu urzędowania, Adrian wysłał do duchowieństwa, biskupów i wiernych 24 listy, w których nakazał przestrzeganie nauk Kościoła prawosławnego i krytykował zachodnie obyczaje, takie jak golenie bród, europejskie ubrania oraz palenie tytoniu. Wzywał biskupów do dawania wiernym osobistego przykładu, a książętom i bojarom kazał kierować się sprawiedliwością boską, bronić pokrzywdzonych oraz nie zajmować bezprawnie ziem należących do klasztorów i cerkwi. Żołnierze mieli wykonywać rozkazy, a dowódcy traktować swoich podkomendnych jak ojcowie. W jednym z listów nakazywał usuwanie z cerkwi tych, którzy hołdowali zachodnim modom, a także poświęcił odrębny list problemowi golenia brody i wąsów, argumentując, że broda jest darem od Boga dla mężczyzn.
Adrian starał się jednak utrzymywać dobre stosunki z carem Piotrem I, tolerując jego zachwyt nad modą zachodnią. Patriarcha korespondował z monarchą i przyjmował go w pałacu patriarszym w Moskwie, a w 1698 roku, na polecenie władcy, Cerkiew sfinansowała dwa okręty.
W 1698 roku Adrian przewodniczył dwóm soborom lokalnym. W tym samym roku wypędził z Moskwy braci Joannicjusza i Sofroniusza Lichudów, co przyczyniło się do upadku Akademii Słowiańsko-Grecko-Łacińskiej. W tym czasie patriarcha opublikował tekst, w którym apelował o kształcenie rosyjskich nauczycieli, aby Rosjanie nie musieli uczyć się pod kierunkiem obcokrajowców. W 1700 roku kilkakrotnie spotykał się z carem, omawiając potrzebę uzyskania przez duchownych wykształcenia wyższego. Na prośbę patriarchy Dosyteusza II, Adrian zlecił kontynuację tłumaczenia greckiej literatury teologicznej na język rosyjski. W 1698 roku przesłał także list do starostów cerkiewnych z dokładnymi wskazówkami dotyczącymi odprawiania nabożeństw, wyglądu cerkwi oraz relacji z lokalną administracją świecką. Podkreślał, że duchowieństwo nie podlegało sądom świeckim.
Adrian polecił również rozbudowę i ozdobienie pałacu patriarszego w Moskwie, co miało miejsce w ostatniej dekadzie XVII wieku. Interesował się także bieżącymi sprawami metropolii kijowskiej. W 1694 roku zakazał greckim duchownym, którzy podawali się za biskupów, odprawiania nabożeństw w cerkwiach, kierując ich do monasterów. Utrzymywał również kontakt z arcybiskupem chołmogorskim Atanazym, ale odmówił podporządkowania Monasteru Sołowieckiego jego jurysdykcji.
==== Konflikt z carem Piotrem I ====
Za życia Natalii Naryszkiny, Adrian cieszył się jej protekcją, jednak po jej śmierci w 1694 roku stosunki z carem Piotrem I zaczęły się pogarszać. W latach 1695-1696 Adrian z uznaniem odnosił się do ataku floty rosyjskiej na Azow (w ramach wojny rosyjsko-tureckiej).
21 lutego 1696 roku Adrian doznał wylewu, który spowodował częściowe sparaliżowanie. Mimo powrotu do zdrowia, od tego momentu praktycznie się nie sprzeciwiał ingerencjom cara w życie Kościoła, co spotkało się z krytyką części duchowieństwa. W marcu 1697 roku sporządził testament, w którym wzywał cara do zachowania wiary przodków i przestrzegał przed reformami w strukturze Kościoła, które mogłyby zmienić jego pozycję w państwie. Zdaniem Kartaszowa, Adrian nie dostrzegał zachodzących zmian, potępiając nowe zjawiska, co prowadziło do nieuniknionego konfliktu z carem, choć Piotr I w bezpośrednich kontaktach z patriarchą zachowywał szacunek.
Relacje między Adrianem a Piotrem I pogorszyły się ostatecznie w 1698 roku, kiedy to Adrian odmówił przeprowadzenia wymuszonych postrzyżyn mniszych żony cara, Eudoksji Łopuchiny. Chociaż nie potrafił otwarcie potępić żądania cara, argumentował, że jego decyzja wynikała z możliwego sprzeciwu części duchowieństwa. Po tym, jak Piotr I zapytał go o imiona tych duchownych, Adrian wskazał jednego archimandrytę i czterech kapłanów, którzy zostali uwięzieni i poddani śledztwu. W latach 1698-1699, gdy Piotr zainicjował śledztwo w sprawie buntu strzelców, Adrian bezskutecznie namawiał cara do ułaskawienia skazanych na śmierć. Zgodnie z tradycją, udał się z ikoną do monarchy z prośbą o wyrozumiałość, jednak został przez niego odprawiony.
Zdrowie patriarchy stopniowo się pogarszało, a w ostatnich latach sprawowania urzędu był przykuty do łóżka. Jego stałym miejscem pobytu stał się Pierierwinski Monaster św. Mikołaja w pobliżu Moskwy. Po soborach lokalnych w 1698 roku, schorowany hierarcha ostatecznie zaprzestał wykonywania obowiązków, pozostając tytularnym zwierzchnikiem Kościoła rosyjskiego, ale oddając jego faktyczne zarządzanie archidiakonowi Jonie Grigorowowi i osobistemu sekretarzowi, hieromnichowi Karionowi (Istominowi). Nie miał już wpływu na nominacje biskupie, które jednoosobowo decydował car. Piotr I nie zgodził się na przeniesienie arcybiskupa chołmogorskiego Atanazego na katedrę kruticką, forsując kandydaturę dotychczasowego arcybiskupa niżnonowogrodzkiego Tryfiliusza. Protesty Adriana były bezskuteczne, chociaż nie wszystkie nominacje były całkowicie sprzeczne z jego wolą. Choć car przeforsował swoją wolę w kwestii arcybiskupa Atanazego oraz mianowania metropolitą riazańskim Stefana (Jaworskiego), nie protestował również przeciwko powierzeniu katedr tambowskiej i nowogrodzkiej zwolennikom Adriana – Ignacemu i Eutymiuszowi. W ostatnich latach życia hierarcha nie cieszył się niemal żadnym autorytetem wśród duchowieństwa i był publicznie krytykowany przez innych biskupów.
W 1700 roku patriarcha został uwikłany w sprawę Grigorija Talickiego, autora ulotek twierdzących, że Piotr I był wcieleniem antychrysta i powinien zostać usunięty z tronu. Talicki był wspierany przez protegowanego Adriana, metropolitę tambowskiego Ignacego. Po aresztowaniu Talicki przyznał, że działał na polecenie Adriana. Piotr I zażądał od patriarchatu, aby pozbawić Ignacego wszystkich godności duchownych i przenieść go do stanu świeckiego, co umożliwiłoby postawienie go przed sądem. Adrian nie potrafił podjąć decyzji w tej sprawie, nie popierając ani cara, ani Ignacego.
W 1700 roku, po wprowadzeniu nowego systemu rachuby lat w Rosji, podobny system został także wprowadzony w Kościele. Zrezygnowano z tradycyjnego zwyczaju wjazdu patriarchy do Moskwy na ośle w dzień święta Wjazdu Chrystusa do Jerozolimy. W 1700 roku Piotr I powołał do życia komisję, której celem było opracowanie nowego statutu Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, mającego na celu likwidację przywilejów sądowych i podatkowych Cerkwi. Aby temu zapobiec, patriarcha wydał zbiór postanowień książąt ruskich dotyczących Kościoła, potwierdzających jego autorytet i nienaruszalność majątku cerkiewnego.
13 października 1700 roku Adrian doznał drugiego wylewu, który całkowicie go sparaliżował. Żył jeszcze trzy dni, zdolny jedynie do poruszania lewą ręką i mrugania lewym okiem. Zmarł 16 października 1700 roku i został pochowany w soborze Zaśnięcia Matki Bożej na Kremlu w Moskwie. Piotr I nie uczestniczył w pogrzebie, chociaż w obozie pod Narwą otrzymał informację o zgonie duchownego. Był to jedyny taki przypadek w historii Patriarchatu Moskiewskiego. Zajęty wojną, car nie zajął się również kwestią wyboru nowego patriarchy, wskazując jedynie locum tenens – metropolitę riazańskiego Stefana.
Patriarcha Adrian mógł być autorem tekstów nabożeństw do świętych Donata, Hipacego, Daniela Moskiewskiego i Daniela Perejasławskiego.
Bierność Adriana i jego niezdolność do sprzeciwienia się niekorzystnym dla Cerkwi decyzjom cara zostały nisko ocenione przez część historyków, chociaż nie budzi wątpliwości jego osobista pobożność. Taka postawa patriarchy, częściowo spowodowana chorobą, przyczyniła się do ponownego upadku autorytetu Kościoła prawosławnego, który wcześniej umocnił patriarcha Joachim.
== Uwagi ==
== Przypisy ==