Adres zameldowania
Adres zameldowania (zameldowanie) odnosi się do konkretnej miejscowości (miasta lub wsi), ulicy (osiedla), numeru domu oraz, w razie potrzeby, numeru lokalu mieszkalnego, w którym dana osoba przebywa na stałe lub tymczasowo.
Obowiązek meldunkowy na świecie
Instytucja zameldowania ma swoje korzenie w średniowiecznych systemach paszportowych w Europie, a jej rozwój jako element państwowego nadzoru nad obywatelami miał miejsce podczas rewolucji francuskiej, w carskiej Rosji (propiska), w zachodnioeuropejskich państwach po wybuchu I wojny światowej (wprowadzenie wiz) oraz w stalinowskiej erze Związku Radzieckiego. W tym ostatnim przypadku system ten był niezwykle restrykcyjny, mocno ograniczając prawa człowieka, w tym prawo do swobodnego przemieszczania się oraz regulując użytkowanie nieruchomości w sposób, który marginalizował prawo własności prywatnej.
W postradzieckiej Rosji, mimo że w Konstytucji Federacji Rosyjskiej zapisano prawo do swobodnego przemieszczania się, przepis ten jest często martwy z powodu konfliktów prawnych z innymi ustawami i praktykami, jak na przykład w Moskwie, gdzie zameldowanie nie polega na zgłoszeniu, lecz na uzyskaniu administracyjnego pozwolenia.
Obowiązek meldunkowy w Polsce
W Polsce istnieją przynajmniej dwa rodzaje obowiązków meldunkowych: cywilny oraz wojskowy.
Cywilny obowiązek meldunkowy
Zameldowanie cywilne jest ustawowym obowiązkiem związanym z ewidencją ludności oraz dokumentami tożsamości, a czynności związane z meldunkiem są realizowane przez odpowiedni urząd gminy. Ważne jest, aby nie mylić zameldowania z pojęciem miejsca zamieszkania, które jest zdefiniowane w art. 25 kodeksu cywilnego. Miejsce zamieszkania odnosi się do stanu faktycznego (fizycznego przebywania osoby), natomiast meldunek ma charakter stanu prawnego (związanego z formalnościami w urzędzie).
Zgodnie z ustawą o ewidencji ludności, osoby przebywające na terytorium Polski mają następujące obowiązki:
- zameldowanie na pobyt stały;
- zameldowanie na pobyt czasowy do 3 miesięcy;
- zgłoszenie wyjazdu za granicę na dłużej niż 6 miesięcy oraz powrotu;
- wymeldowanie z każdego z powyższych rodzajów meldunku.
W przypadku przebywania w danym miejscu dłużej niż trzydzieści dni, konieczne jest zameldowanie.
Do 31 grudnia 2012 roku istniał obowiązek meldunkowy w hotelach i innych instytucjach w ciągu 24 godzin, jednak nowelizacja ustawy zniosła ten przepis. Obecnie, hotele nie są zobowiązane do prowadzenia ksiąg meldunkowych ani zbierania danych osobowych, z wyjątkiem ogólnego raportowania liczby gości w podziale na obywatelstwa, okresowo do Głównego Urzędu Statystycznego.
Zameldowanie wiąże się z dokumentem tożsamości – dowodem osobistym, w którym przy wpisie do urzędowej ewidencji dokonywana była odpowiednia adnotacja. Dowody osobiste wydane przed 1 marca 2015 r. w formie książeczki pozwalały na dokonywanie takich adnotacji, podczas gdy plastikowe karty wydane po tej dacie już tego nie umożliwiają. Obecnie dowody osobiste nie zawierają informacji o adresie zameldowania.
Przepisy dotyczące obowiązku meldunkowego z czasów PRL mają znaczące podobieństwo do praktyk radzieckich, choć nie były tak surowe. Formalnie w Polsce istniało rozróżnienie na „zameldowanie na pobyt stały” oraz „zameldowanie na pobyt czasowy”; to ostatnie teoretycznie było obowiązkowe w przypadku pobytu poza miejscem stałego zameldowania dłużej niż 3 dni, jednak rzadko było egzekwowane. Po 1989 roku przepisy dotyczące meldunku nie zostały zniesione, a instytucje wojskowe, system bankowy oraz sądownictwo wciąż opierają swoje rejestry na danych meldunkowych. Kontrowersje dotyczące meldunku wynikają z obaw o nadmierną ingerencję państwa w prywatność obywateli oraz problemy osób „wymeldowanych donikąd”, które mogą napotkać trudności w znalezieniu pracy i popaść w bezrobocie lub bezdomność.
Zgodnie z urzędnikami, obowiązek meldunkowy ma na celu prawidłowe wykonywanie przez organy państwowe władzy publicznej oraz ewidencję ludności. Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 27 maja 2002 r. (sygn. akt K 20/01) stwierdził, że obowiązek meldunkowy wynika z konstytucyjnej klauzuli porządku publicznego i ma związek z ochroną interesów jednostki. Organ meldunkowy gromadzi jedynie informacje o miejscu pobytu, nie kontrolując legalności zamieszkiwania w kraju. Część przepisów meldunkowych została uznana przez TK za niezgodne z Konstytucją z powodu naruszenia zasady proporcjonalności.
Od 1 stycznia 2018 r. obowiązek meldunkowy można zrealizować w formie elektronicznej, używając środków komunikacji elektronicznej zgodnie z ustawą z dnia 17 lutego 2005 r. o informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadania publiczne.
Wojskowy obowiązek meldunkowy
Wojskowy obowiązek meldunkowy istnieje równolegle do obowiązku cywilnego i dotyczy m.in. wszystkich mężczyzn w wieku 18-50 lat. Osoby objęte tym obowiązkiem muszą zgłaszać do Wojskowego Centrum Rekrutacji (WCR) zmiany w wykształceniu oraz kwalifikacjach zawodowych. Pozostałe wymagania wojskowego obowiązku meldunkowego są powiązane z obowiązkiem cywilnym.
Do 2012 roku obowiązek ten obejmował również uzyskiwanie zgody WKU na wyjazd za granicę trwający dłużej niż 2 miesiące oraz zgłaszanie powrotu z takiego wyjazdu. Po nowelizacji rozporządzenia z 2012 roku, obowiązek ten spełnia się poprzez zgłoszenie wyjazdu w ramach obowiązku cywilnego.
Niespełnienie powyższych obowiązków wobec WCR jest traktowane jako wykroczenie.
Obowiązek meldunkowy w praktyce
W Polsce obowiązek meldunkowy jest powszechnie ignorowany, szczególnie w przypadku meldunku czasowego. W 2010 roku popularne było utrzymywanie meldunku stałego w innym miejscu niż miejsce zamieszkania (np. w mieście urodzenia) w celu korzystania z różnych przywilejów, takich jak mieszkania kwaterunkowe, niższe stawki ubezpieczeń komunikacyjnych, tańsze parkowanie w strefach płatnych czy możliwość zapisania dziecka do wybranego przedszkola. Jednak meldunek nie daje żadnych praw do lokalu.
Mimo że zameldowanie teoretycznie ma na celu jedynie ewidencję, związane są z nim liczne warunki. Można się zameldować tylko w lokalu, do którego ma się tytuł prawny (np. własność, dzierżawa, najem). W przeciwnym razie konieczna jest pisemna zgoda właściciela, a w niektórych przypadkach obie strony muszą stawić się osobiście w urzędzie gminy. W praktyce urzędy często odmawiają meldunku na podstawie umowy najmu na czas oznaczony. W takim przypadku można uzyskać meldunek na pobyt czasowy lub stały, ale za zgodą właściciela.
Meldunek nie ma już znaczenia w kontekście opodatkowania podatkiem dochodowym dla osób fizycznych, które nie prowadzą działalności gospodarczej. Podatnik może złożyć formularz ZAP-3 w urzędzie skarbowym, wskazując swój (faktyczny) adres zamieszkania. Na tej podstawie ustala się właściwość miejscową urzędu skarbowego oraz gminę, do której trafia część odprowadzonego podatku. W związku z tym wiele miast prowadzi kampanie promujące zgłaszanie faktycznych adresów mieszkańców, nawet jeśli są zameldowani gdzie indziej. Wskazanie adresu do celów podatkowych nie wymaga przedstawiania tytułu prawnego do lokalu, co czyni tę procedurę znacznie prostszą.
Podczas nowelizacji ustawy o ewidencji ludności i dowodach osobistych w 2010 roku zauważono, że wiele obowiązków meldunkowych jest archaicznych, w tym zobowiązanie właścicieli mieszkań, dozorców budynków i zakładów pracy do informowania urzędów gminy o osobach, które nie dopełniły meldunku. Ignorowane są również obowiązki związane ze zgłaszaniem wyjazdów zagranicznych trwających powyżej 6 miesięcy (wcześniej dotyczyło to wyjazdów dłuższych niż 3 miesiące), co ilustruje fakt, że w Krakowie składano średnio około 20 takich zgłoszeń rocznie.
Ustawa o ewidencji ludności z 2010 roku uchyliła art. 147 Kodeksu wykroczeń, który penalizował niespełnianie obowiązku meldunkowego. Planowano całkowite zniesienie obowiązku meldunkowego od 1 stycznia 2014 roku, aby dać urzędom czas na opracowanie alternatywnych form ewidencji. Data ta była jednak wielokrotnie przesuwana.
W 2012 roku zmieniono ustawę, zakładając zniesienie obowiązku meldunkowego od 1 stycznia 2016 roku. Na koniec 2014 roku rząd zapowiedział kolejne opóźnienie w jego zniesieniu.
W 2015 roku ponownie dokonano nowelizacji ustawy, która przewidywała zniesienie obowiązku meldunkowego od 1 stycznia 2018 roku. Po wyborach parlamentarnych w tym samym roku nowy wiceminister spraw wewnętrznych Jarosław Zieliński oznajmił, że obowiązek meldunkowy nie zostanie zniesiony, aby obywatele mieszkający w Polsce mieli zameldowanie, co ułatwi ich lokalizację w razie potrzeby. Obietnica ta została zrealizowana, a zniesienie obowiązku meldunkowego zostało odwołane 1 stycznia 2018 roku. Ułatwiono również procedurę meldunkową, wprowadzając możliwość zameldowania drogą elektroniczną.