Adrenalina

Adrenalina i epinefryna

Adrenalina, znana również jako epinefryna, to organiczny związek chemiczny, który pełni rolę hormonu zwierzęcego oraz neuroprzekaźnika katecholaminowego. Jest produkowana przez gruczoły dokrewne, które mają swoje źródło w grzebieniu nerwowym, takie jak rdzeń nadnerczy, ciałka przyzwojowe i komórki C tarczycy, a także uwalniana na zakończeniach włókien współczulnego układu nerwowego.

Nazwa „adrenalina” wywodzi się z łaciny i oznacza „nad nerkami”, natomiast „epinefryna” ma greckie korzenie o tym samym znaczeniu. Terminy te są używane zamiennie, ponieważ odnoszą się do tej samej substancji. Adrenalina często nazywana jest hormonem 3xF (ang. fright, fight and flight), co wskazuje na jej powiązanie z reakcjami na strach, walkę i ucieczkę.

Historia

W 1895 roku polski fizjolog Napoleon Cybulski uzyskał ekstrakt z kory nadnerczy, znany jako nadnerczyna, który zawierał aminy katecholowe, w tym adrenalinę. Była to pierwsza substancja hormonalna, która została uzyskana w stanie krystalicznym. W 1901 roku japoński chemik Jōkichi Takamine jako pierwszy wyizolował adrenalinę, nadając jej tę nazwę. Jego współpracownik, fizjolog i biochemik Thomas Bell Aldrich, określił wzór strukturalny tego związku, a Friedrich Stolz opracował metodę jej sztucznego wytwarzania w 1904 roku.

Działanie

Adrenalina odgrywa kluczową rolę w odpowiedzi organizmu na stres, co objawia się przyspieszeniem akcji serca, wzrostem ciśnienia krwi, rozszerzeniem oskrzeli i krtani, a także rozszerzeniem źrenic. Reguluje również poziom glukozy we krwi, zwiększając rozkład glikogenu do glukozy w wątrobie (glikogenoliza).

Substancja ta występuje także w roślinach, jednak jej znaczenie farmakologiczne jest ograniczone ze względu na niewielką trwałość.

Adrenalina jest pochodną katecholu, powstającą w organizmach żywych z przemian dwóch aminokwasów: fenyloalaniny i tyrozyny. Działa poprzez pobudzanie receptorów α- i β-adrenergicznych, co prowadzi do efektów sympatykomimetycznych. Wpływ na receptory α jest szczególnie widoczny w naczyniach krwionośnych, gdzie ich skurcz powoduje wzrost ciśnienia tętniczego. Adrenalina zwiększa również czynność serca oraz pojemność minutową, a także wpływa na rozszerzenie naczyń wieńcowych, źrenic, krtani i oskrzeli, co ułatwia oddychanie. Dodatkowo mobilizuje spalanie tkanki tłuszczowej przez aktywację lipaz oraz hamuje perystaltykę jelit, wydzielanie soków trawiennych i śliny oraz obniża napięcie mięśni gładkich.

Jako hormon, adrenalina działa przeciwstawnie do insuliny, przyspieszając glikogenolizę i zwiększając poziom glukozy we krwi. Jej wydzielanie jest jednym z mechanizmów aktywowanych w przypadku hipoglikemii. Zwiększa rozkurczowe ciśnienie w aorcie, poprawia przepływ mózgowy i wieńcowy oraz wspomaga defibrylację.

Podobne działanie do adrenaliny wykazuje noradrenalina, która również zwiększa ciśnienie krwi i poziom glukozy, ale nie wpływa na metabolizm.

Zastosowanie lecznicze

Adrenalina jest stosowana w przypadkach zatrzymania krążenia, niezależnie od jego przyczyny, gdyż pobudza kurczliwość mięśnia sercowego i poprawia przewodnictwo bodźców w sercu, a także zwiększa skuteczność defibrylacji elektrycznej. W przypadku anafilaksji szybko łagodzi objawy ostrej reakcji alergicznej, wywołując skurcz naczyń krwionośnych i podnosząc ciśnienie krwi. Dodatkowo rozluźnia mięśnie gładkie oskrzeli, krtani i gardła, co ułatwia oddychanie, a także zmniejsza opuchliznę wokół ust i na twarzy.

Adrenalina jest lekiem pierwszego rzutu w leczeniu anafilaksji i drugiego rzutu w przypadku wstrząsu kardiogennego. Stosuje się ją także w napadach astmy oskrzelowej oraz ostrych reakcjach alergicznych, gdy inne leki nie przynoszą efektu. W laryngologii wykorzystywana jest do szybkiego obkurczania obrzękniętej błony śluzowej dróg oddechowych, zwłaszcza u dzieci z krupem krtaniowym oraz w przypadku groźnych reakcji anafilaktycznych. W stomatologii może być używana do zmniejszenia krwawienia przez silne zwężenie naczyń krwionośnych.

Adrenalina może być podawana na kilka sposobów:

  • domięśniowo: szybko wchłaniana i rozkładana; stosowana w anafilaksji
  • podskórnie: działa wolniej niż po podaniu domięśniowym
  • dożylnie: działa szybko, ale krótko; stosowana podczas reanimacji
  • wziewnie (w nebulizacji): działa miejscowo, szybciej i silniej niż glikokortykosteroidy, skutecznie rozkurczając górne drogi oddechowe (obecnie w Polsce jako sposób pozarejestracyjny).

Podawanie adrenaliny doustnie jest niezalecane, ponieważ jest rozkładana przez soki trawienne, co zmniejsza jej skuteczność. Należy unikać podawania jej przez rurkę dotchawiczą, ponieważ brakuje potwierdzonych danych dotyczących efektywności tej metody.

Dawkowanie

W przypadku nagłego zatrzymania krążenia, zaleca się podawanie 1 mg adrenaliny dożylnie co 3–5 minut. Nie stosuje się dużych dawek, ponieważ mogą one powodować tachykardię oraz zwiększone zużycie tlenu przez mięsień sercowy. U dzieci, zalecana dawka dożylna lub doszpikowa wynosi 10 μg/kg masy ciała.

W anafilaksji stosuje się uproszczone dawkowanie domięśniowe w formie autowstrzykiwaczy lub ampułkostrzykawek. Dla dzieci ważących od 15 do 30 kg dawka wynosi 0,15 mg, a dla dzieci i dorosłych powyżej 30 kg – 0,3 mg.

W przypadku silnego obrzęku górnych dróg oddechowych (np. w krupie krtaniowym u dzieci), jednorazowa dawka adrenaliny w nebulizacji wynosi maksymalnie 5 ml roztworu 0,1%, jednak zwykle wystarcza 1-2 ml. U małych dzieci ważących poniżej 6 kg nie należy przekraczać dawki 0,5 mg/kg masy ciała. W razie potrzeby, dawkę można powtórzyć po dwóch godzinach, a w stanach zagrożenia życia nawet po 30 minutach.

Sposób podawania adrenaliny

Adrenalinę można podać podskórnie, domięśniowo, dożylnie oraz wziewnie (w nebulizacji). Najczęściej stosuje się podanie domięśniowe, zwłaszcza w przypadku anafilaksji, unikając wstrzyknięć w mięśnie pośladków. Najlepszym miejscem do podania są mięśnie w przednio-bocznej części uda.

W przypadku automatycznego wstrzykiwacza z adrenaliną, należy wbić go w kierunku zewnętrznej części uda z odległości około 10 cm i nacisnąć tłok do oporu, pamiętając, aby nie zdejmować blokady. Kąt między wstrzykiwaczem a udem powinien wynosić 90 stopni. Po wstrzyknięciu zaleca się masowanie miejsca podania przez około 10 sekund, co przyspieszy rozprowadzenie adrenaliny w organizmie.

Warto ćwiczyć sposób podawania adrenaliny na wstrzykiwaczu demonstracyjnym i pamiętać o odpowiednim przechowywaniu automatycznych wstrzykiwaczy. Należy regularnie sprawdzać daty ważności i wymieniać je po upływie terminu. Każdy wstrzykiwacz jest przeznaczony do jednorazowego użytku, więc po użyciu powinno się go oddać służbom medycznym i nabyć nowy. Osoby z ryzykiem wstrząsu anafilaktycznego powinny zawsze mieć przy sobie przynajmniej dwa automatyczne wstrzykiwacze z adrenaliną.

W przypadku podawania adrenaliny wziewnie (w nebulizacji), zwykle stosuje się roztwór 0,1% bez rozcieńczania, ale można go również rozcieńczyć w 2,5 ml 0,9% roztworu NaCl.

Działanie adrenaliny

Działanie adrenaliny jest zależne od dawki:

  • niewielkie dawki: działają przede wszystkim na receptory α1 i β2, co prowadzi do:
    • zniesienia obrzęku krtani oraz rozkurczenia oskrzeli
    • skurczu naczyń tętniczych i żylnych skóry oraz błon śluzowych
    • rozszerzenia tętniczek w mięśniach szkieletowych i narządach miąższowych
    • niewielkiego zmniejszenia oporu obwodowego
    • wzrostu powrotu żylnego oraz pojemności minutowej serca
    • wzrostu ciśnienia tętniczego skurczowego i obniżenia rozkurczowego
  • większe dawki: pobudzają receptory β1 w mięśniu sercowym, co prowadzi do:
    • zwiększenia siły skurczu mięśnia sercowego
    • wzrostu pojemności minutowej serca
    • zwiększenia częstotliwości rytmu serca (co może prowadzić do zaburzeń rytmu)
  • przy dalszym zwiększaniu dawki:
    • dochodzi do uogólnionego skurczu wszystkich naczyń krwionośnych
    • wzrostu skurczowego i rozkurczowego ciśnienia tętniczego
    • zmniejszenia pojemności minutowej serca

Działanie adrenaliny na różne organy obejmuje:

  • nerki: zmniejszenie przepływu nerkowego (brak wyraźnego wpływu na przepływ mózgowy)
  • czynność skurczowa macicy: w pierwszej fazie cyklu miesiączkowego i w pierwszej połowie ciąży wywołuje skurcze, a w drugiej fazie cyklu oraz w drugiej połowie ciąży działa rozkurczająco
  • metabolizm: przyspiesza glikogenolizę oraz uwalnianie kwasów tłuszczowych, zmniejsza wydzielanie insuliny, co prowadzi do wzrostu stężenia glukozy, trójglicerydów, fosfolipidów, LDL i mleczanów we krwi
  • równowaga elektrolitowa: aktywacja pompy sodowo-potasowej w mięśniach szkieletowych, co sprzyja wnikaniu jonów potasowych do komórek i prowadzi do hipokaliemii
  • wątroba: wpływ na wątrobę powoduje uwalnianie potasu oraz zwiększenie jego stężenia we krwi
  • narząd wzroku: rozszerzenie źrenic i wytrzeszcz gałek ocznych
  • mięśnie: zmniejszenie napięcia mięśni gładkich przewodu pokarmowego oraz rozluźnienie mięśnia wypieracza pęcherza moczowego, jednocześnie powodując skurcz mięśni trójkąta pęcherza i zwieraczy
  • układ krążenia: przez pobudzanie kurczliwości mięśnia sercowego oraz poprawę przewodnictwa bodźców, może przywrócić krążenie u osób z zatrzymaniem funkcji serca podczas resuscytacji
  • układ oddechowy: łagodzi obrzęk gardła i krtani poprzez obkurczenie naczyń krwionośnych oraz rozkurcza mięśnie gładkie w oskrzelach, co znacznie poprawia wentylację płuc.

Wskazania

  • reanimacja
  • nasilona reakcja alergiczna o groźnym przebiegu
  • wstrząs anafilaktyczny – lek pierwszego rzutu
  • napad astmy oskrzelowej
  • ostre zwężenie górnych dróg oddechowych w przebiegu zapalenia krtani, głównie w tzw. krupie krtaniowym
  • ciężka bradykardia
  • wstrząs kardiogenny – jako wazopresor
  • dodatek do środków znieczulających miejscowo w celu opóźnienia wchłaniania leku w miejscu podania

Przeciwwskazania

  • guz chromochłonny
  • przełom nadciśnieniowy
  • wstrząs hipowolemiczny
  • jaskra z zamykającym się kątem przesączania
  • choroba Parkinsona
  • łagodny rozrost gruczołu krokowego
  • poród
  • udar mózgu
  • cukrzyca
  • schorzenia nerek
  • choroby serca (w tym choroba niedokrwienna serca)
  • nadciśnienie
  • interakcje z lekami przeciwdepresyjnymi, teofiliną, atropiną, nieselektywnymi β-adrenolitykami, glikozydami naparstnicy, chinidyną, insuliną oraz hormonem tarczycy

Zobacz też

Przypisy

Bibliografia

Indeks leków medycyny praktycznej. Praca zbiorowa, Kraków 2004.

Podręczny słownik chemiczny, Romuald R. Hassa (red.), Janusz J. Mrzigod (red.), Janusz J. Nowakowski (red.), Katowice: Videograf II, 2004, s. 16, ISBN 83-7183-240-0.

Epinephrine in the central nervous system, Jon MJ.M. Stolk, David CD.C. U’Prichard, Kjell K. Fuxe, New York: Oxford University Press, 1988, ISBN 978-0-19-504267-2.