Adopcjanizm

Adopcjanizm to zróżnicowany zestaw poglądów teologicznych, które twierdzą, że Jezus był jedynie adoptowanym, a nie naturalnym Synem Bożym. Jest on zbliżony do monarchianizmu i został uznany za herezję przez Kościół katolicki. Po raz pierwszy pojawił się u ebionitów, a następnie w teologii antyocheńskiej (np. u Pawła z Samosaty), w VIII wieku w Hiszpanii oraz na Zachodzie w XII wieku. W XVI i XVII wieku poglądy adopcjanistyczne przyjęli Bracia Polscy, w tym Szymon Budny i Faust Socyn.

Interpretacja Chrystusa wśród adopcjanistów jest zróżnicowana – niektórzy postrzegali go jako proroka obdarzonego szczególną mocą i napełnionego Duchem Świętym, inni zaś uznawali go za ubóstwionego człowieka, na wzór grecko-rzymskiej apoteozy. W związku z tym wyróżnia się adopcjanizm ścisły oraz poglądy zbliżone do adopcjanizmu. Adopcjanizm ścisły postrzega Jezusa jako człowieka, który został usynowiony przez Boga, pozostając pod Jego władzą. Taki pogląd, bliski monarchianizmowi, stoi w sprzeczności z nauczaniem trynitarnym, ponieważ wyklucza synostwo Jezusa w Trójcy Świętej.

Adopcjanizm judeochrześcijański

Wczesna forma adopcjanizmu była wyznawana w II wieku przez żydowskich chrześcijan w Palestynie, na wschodnim brzegu Jordanu. Ta wspólnota uznawała Jezusa za wyjątkowego człowieka, wybranego przez Boga, który cechował się szczególną sprawiedliwością zgodnie z Prawem. Chrzest Jezusa w Jordanie był postrzegany jako moment jego adopcji na Syna Bożego. Wspólnota uznawała, że Jezus był napełniony Duchem Bożym, co umożliwiało mu czynienie cudów i głoszenie prawdy Bożej. Jego dobrowolna śmierć na krzyżu była interpretowana jako ofiara za grzechy świata, znosząca dotychczasowe ofiary. Wskrzeszenie przez Boga oraz wstąpienie do nieba były również częścią ich wierzeń. Odrzucano natomiast boskość Jezusa, jego preegzystencję oraz narodzenie z dziewicy. Grupa ta podkreślała swój monoteizm, sądząc, że uznanie Jezusa za Boga jest sprzeczne z ich wiarą. Uznawano również, że całe starotestamentowe Prawo (z wyjątkiem ofiar zwierzęcych) ma zastosowanie, oczekując obrzezania od konwertytów z pogaństwa oraz przestrzegania szabatu i zasad koszerności. Według Barta D. Ehrmana, grupa ta miała pismo w języku hebrajskim, które było zbliżone treścią do Ewangelii Mateusza, jednak pomijało dwa pierwsze rozdziały, uznawane za naukę Jezusa. Pozostałe pisma Nowego Testamentu były im nieznane lub odrzucane, w tym autorytet Pawła z Tarsu, który był oskarżany o odrzucenie Prawa w związku z przyjściem Chrystusa, przez co uważany był za heretyka.

Typowymi przedstawicielami adopcjanizmu judeochrześcijańskiego byli ebionici. Ebion, będący gnostykiem, odrzucał bóstwo Chrystusa i głosił adopcjanizm w sensie ścisłym, wierząc, że Jezus był człowiekiem, który stał się Synem Bożym dopiero w momencie chrztu. Ebionici posługiwali się swoimi własnymi pismami.

Bezpośrednio do teologii Ebiona nawiązał Fotyn z Sirmium, który został ekskomunikowany przez Damazego I na synodzie w 382 roku. Dodatkowo Teodot Starszy nauczał, że odrzucenie wiary w Chrystusa nie oznacza negacji Boga, gdyż Chrystus był jedynie człowiekiem obdarzonym szczególnymi łaskami. Teodot Młodszy twierdził, że Melchizedek jest wyższy od Chrystusa, uznając go za pośrednika aniołów, podczas gdy Chrystus był pośrednikiem ludzi. Artemon, działający w Rzymie w III wieku, łączył adopcjanizm z poglądami gnostyckimi.

Adopcjanizm antiocheński

Adopcjanizm antiocheński, wywodzący się z nauk patriarchy Antiochii Pawła z Samosaty (260-272), stanowił połączenie adopcjanizmu reprezentowanego przez ebionitów z monarchianizmem. Paweł z Samosaty zmienił również formułę chrzcielną, odrzucając jej trynitarną wersję, co spowodowało, że Sobór nicejski I (325) uznał taki chrzest za nieważny. Po Pawle z Samosaty, teolodzy antiocheńscy, tacy jak Nestoriusz, Teodor z Mopsuestii i Diodor z Tarsu, posługiwali się pojęciami adopcjanistycznymi w polemice z rozumieniem Chrystusa w apolinaryzmie.

Adopcjanizm hiszpański

Adopcjanizm hiszpański („hispanicus error”) istniał w VIII wieku i wywołał jedną z najżywszych dyskusji teologicznych w Zachodzie tamtych czasów, a polemika z nim przyczyniła się do rozwoju późniejszej myśli średniowiecznej. Głównymi reprezentantami byli arcybiskup Toledo Elifand oraz biskup Urgel Feliks. Prawdopodobnie źródłem adopcjanizmu hiszpańskiego były błędne interpretacje wynikające z polemiki z poglądami Migecjusza.

Elifand na podstawie katolickiego nauczania o dwóch naturach w Chrystusie wyciągnął fałszywy wniosek, że Chrystus, zrodzony z Maryi, nie jest zrodzonym Synem Bożym, lecz Synem Bożym przez adopcję, na mocy łaski. Wierzył także, że Chrystus nie jest jedynym synem Bożym, lecz jedynie pierworodnym spośród wielu adoptowanych. Feliks z kolei uznawał Chrystusa za Boga tylko z nazwy, posługując się formułą deus nuncupativus.

Elifand w liście do biskupów Galii pisał: „Syn Boży odwiecznie zrodzony przez Ojca jest Synem nie na skutek adopcji, ale z natury (…). Lecz ten, który został utworzony z niewiasty, jest Synem Bożym na skutek adopcji, ale nie z natury.”

Głównymi przeciwnikami adopcjanizmu hiszpańskiego byli Eteriusz z Osmy, Alkuin, Paulin z Akwilei, Benedykty z Aniane oraz Agobard z Lyonu. Adopcjanizm hiszpański został potępiony przez papieża Hadriana I oraz wiele synodów, w tym w Ratyzbonie (794), Frankfurcie nad Menem (794), Friuli (796), Rzymie (798) i Akwizgranie (799). W wyniku kontrowersji, które wywołał, interweniował w tej sprawie u papieża Karol Wielki.

Feliks z Urgel nawrócił się i resztę życia spędził przy Leidrandzie, prymasie Galii.

Adopcjanizm XII wieku

W XII wieku pojawiły się pewne tendencje adopcjanistyczne, określane czasami jako neoadopcjanizm. Adopcjanizm tego okresu przypomina poglądy antiocheńskie i był wynikiem ożywionych dyskusji chrystologicznych oraz prób dokładniejszego ujęcia chrystologii w zgodzie z rozwijającą się dialektyką.

Głównym przejawem adopcjanistycznych tendencji w XII wieku było kwestionowanie substancjalnego charakteru unii hipostatycznej oraz teoria assumptus homo głoszona przez Piotra Lombarda. Jako pierwszy w sposób nie do końca jasny zakwestionował substancjonalność unii hipostatycznej Abelard, chociaż ten pogląd występował również u innych teologów jego czasów. Abelard zasadniczo przyjmował unię substancjonalną Logosu i ludzkiej natury Chrystusa, jednak wyjaśniał ją błędną formułą „Bóg posiada człowieka”, podczas gdy poprawna formuła brzmiałaby „Bóg i człowiek”. Prawdopodobnie Abelard nie zamierzał świadomie głosić adopcjanizmu, a adopcjanistyczne elementy w jego teologii wynikały z niedostatecznego opracowania filozoficznego zagadnienia unii hipostatycznej i całej chrystologii.

Teorię assumptus homo głosili Piotr Lombard oraz Jan z Kornwalii. Ujmowali oni wcielenie jako przyjęcie (assumptus) przez Logosa człowieka złożonego z ciała i duszy (homo quidam). Kwestionowanie substancjonalności unii hipostatycznej w poglądach typu assumptus homo miało na celu zachowanie transcendencji Boga w rozumieniu wcielenia. Oparte było na teorii habitus – według adopcjanistów wyznających tę teorię, natura ludzka przyjęta przez Chrystusa ma charakter przypadłości wobec natury boskiej. Pogląd ten obrazowo wyjaśniano, porównując naturę ludzką Chrystusa do szaty, a boską do jej nosiciela.

Teorie adopcjanistyczne XII wieku nie zawsze były świadomymi wystąpieniami przeciwko nauczaniu Kościoła; ich przyczyną często był brak precyzji filozoficzno-teologicznego aparatu pojęciowego. Poglądy Abelarda zostały potępione na synodzie w Sens w 1141 roku, a głównym oponentem był Bernard z Clairvaux, który wydał traktat Contra quaedam capitula errorum Abelardi. Naukę Abelarda podtrzymywał jego uczeń Robert z Melun.

Problem ten poruszył również papież Aleksander III, który na synodzie w Sens w 1164 roku oraz kolejnych wystąpieniach sprzeciwiał się używaniu w chrystologii metaforycznych opisów i nieprecyzyjnych pojęć. Kilka lat później nastąpiło potępienie błędów adopcjanistycznych w reskrypcie do arcybiskupa Sens Wilhelma z Szampanii w 1170 roku oraz w reskryptach kierowanych do biskupów Tours, Bourges, Rouen i Reims.

Zobacz też

Przypisy

Bibliografia

Stanisław Głowa, Ignacy Bieda: Breviarium fidei. Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła. Poznań: Księgarnia św. Wojciecha, 1998. ISBN 83-7015-360-7. OCLC 750991150.