Adolf Pieńkowski

Adolf Tomasz Pieńkowski herbu Suchekomnaty (urodzony 29 grudnia 1835 roku w Guzówce, powiat krasnostawski, zmarł 30 maja 1867 roku w Paryżu) był polskim nauczycielem gimnazjalnym, a w okresie powstania styczniowego pełnił funkcję komisarza rządowego dla województwa krakowskiego, naczelika cywilnego powiatu stopnickiego, a później został członkiem Rządu Narodowego; po zakończeniu powstania osiedlił się na emigracji we Francji.

Życiorys

Dzieciństwo i młodość

Adolf urodził się w rodzinie szlacheckiej, która znajdowała się w trudnej sytuacji finansowej. Był synem Jana Chrzciciela Konstantego Pieńkowskiego oraz Franciszki de domo Śliwickiej. Jego ojciec pełnił rolę oficjalisty w Ordynacji Zamojskiej, a później został komisarzem policji w Warszawie. Adolf uczęszczał do warszawskiego gimnazjum realnego, a następnie studiował na Uniwersytecie Moskiewskim i Petersburskim, gdzie utrzymywał kontakty z grupami studenckimi związanymi z czerwonymi. W 1859 roku zdobył tytuł kandydata nauk matematycznych. Po powrocie do Warszawy objął stanowisko nauczyciela chemii w swoim macierzystym gimnazjum, a po półrocznym pobycie we Francji w celu zapoznania się z różnymi francuskimi instytucjami naukowymi (1862), został nauczycielem chemii, fizyki oraz technologii w Pińczowie.

Powstanie styczniowe

W 1861 roku Adolf Pieńkowski nie był zwolennikiem zaostrzania manifestacji patriotycznych, popierając raczej program stopniowych działań na rzecz niepodległości, sformułowany przez Edwarda Jürgensa. Zwolennicy powstania określali grupę Jürgensa jako „millenerów”, którzy zdaniem krytyków opóźniali moment odzyskania niepodległości Polski o całe tysiąclecie (łac. mille annum – tysiąc lat).

Po wybuchu powstania aktywnie włączył się w działania oddziału Mariana Langiewicza. W lutym 1863 roku, podczas przemarszu oddziału przez powiat stopnicki, zajmował się jego zaopatrzeniem. Do powstania dołączyło również ponad 20 uczniów Adolfa Pieńkowskiego z pińczowskiej szkoły, wśród nich Tadeusz Szymon Włoszek, Bolesław Kołtoński oraz Władysław Bonikowski, którzy brali udział w bitwie pod Małogoszczem, a ich mogiły znajdują się na Cmentarzu Starym w Kielcach.

W marcu 1863 roku Pieńkowski został szefem biura swojego przyjaciela, Władysława Gołemberskiego, naczelnika cywilnego województwa krakowskiego, okresowo pełniąc funkcję jego zastępcy. Formował oddziały powstańcze w kieleckim, w tym oddział Zygmunta Chmieleńskiego. W połowie lipca tego roku został wysłannikiem Rządu Narodowego, wysłanym na rozmowy z Leonem Królikowskim w sprawie jego planów dotyczących utworzenia polskiej marynarki wojennej. W sierpniu otrzymał zadanie utworzenia warszawskiego wydziału policji Rządu Narodowego, mającego na celu centralizację powstańczych agend policyjnych oraz ochronę rządu Karola Majewskiego przed zamachami ze strony „czerwonych”. Po powołaniu „wrześniowego” Rządu Narodowego, w którym dominowało stronnictwo czerwonych, wydział został zlikwidowany. Pieńkowski, obawiając się aresztowania i wyroku śmierci, udał się do Pińczowa. Powrócił do Warszawy w połowie listopada na wezwanie Romualda Traugutta, który zlecił mu wznowienie działalności wydziału policji w swoim rządzie. Wspólnie z Traugutt wydawał wówczas „Rozporządzenia Wydziału Policji”, a od 10 grudnia – „Rozporządzenia i Wiadomości Policji Narodowej”. Na początku lutego 1864 roku, w obliczu realnego zagrożenia dekonspiracją, uciekł do Paryża.

Okres paryski (1864–1867)

Dane dotyczące jego działalności we Francji są niejednoznaczne. Pojawiają się informacje, że pełnił m.in. funkcję naczelnika policji u Adama Sapiehy oraz był komisarzem rządowym przy Izbie Obrachunkowej – z tego ostatniego stanowiska został zwolniony we wrześniu, prawdopodobnie na wniosek Jana Kurzyny, działacza patriotycznego, który był przeciwnikiem Rządu Narodowego Romualda Traugutta.

Swój udział w powstaniu opisał w języku francuskim, najprawdopodobniej na prośbę francuskiej policji (fr. Notes sur l’insurrection de 1863; 18 września 1864; wersja polska: Spiskowcy i partyzanci 1863 roku, tłum. Stefan Kieniewicz, wyd. 1967). Istnieją dowody, że później przekazywał policji informacje o działalności polskiej emigracji, jednak najprawdopodobniej nie zaszkodził nikomu. Zygmunt Miłkowski twierdził, że mógł to robić z powodu niedostatku.

W trakcie trzech lat życia na emigracji (luty 1864 – maj 1867) początkowo pracował jako chemik w Gandawie (podobno opracowywał nową metodę przechowywania mięsa), a następnie osiedlił się w Paryżu. Był współzałożycielem Towarzystwa Literacko-Naukowego (TLN) oraz członkiem Zjednoczenia Emigracji Polskiej. Publikował artykuły poświęcone „nauką przyrodniczym” w czasopiśmie TLN „Pismo Zbiorowe”. Prowadził odczyty dla młodzieży emigracyjnej na temat chemii oraz lekcje w Szkole Wieczornej Stowarzyszenia Kapłanów Polskich.