Adolf Nowaczyński

Adolf Nowaczyński (urodzony 9 stycznia 1876 w Podgórzu, zmarły 3 lipca 1944 w Warszawie) był polskim pisarzem, dramaturgiem, satyrykiem, poetą, publicystą, eseistą, krytykiem oraz działaczem politycznym i społecznym. W swojej twórczości posługiwał się przydomkiem Neuwert oraz różnymi pseudonimami, takimi jak: Adolf Neuwert, Adolf Przyjaciel, Anecki N., Antisperanto, Artur Amis, Clarus, Clarus Adolf, Halban, Junius, Mścisław Kamień Młyński, Nova, Paweł Turbia Wiewiórski, Przyjaciel, Sowizdrzał, a także kryptonimami: a (a), a. n. (a. n.), A. N., A. Nów., ad. now., Ad. Now. (Ad. Now.), Ann., Cl., Clar., n. (n), N, N. a. (n. a.), N. N., nów, x.

Życiorys

Był synem Antoniego, radcy sądu apelacyjnego, i Ludwiki z Kornbergerów de Cronberg. Uczęszczał do kilku gimnazjów: Marcina Wadowity w Wadowicach (1885-1887), Nowodworskiego w Krakowie (1887-1893) oraz w Rzeszowie (1893-1895). Maturę zdał w Krakowie w Gimnazjum św. Jacka w jesiennym terminie w 1895 roku. W latach 1895/1896 studiował na Uniwersytecie Jagiellońskim na Wydziale Prawa, a następnie przez trzy semestry zajmował się literaturą na Wydziale Filozoficznym. Uczęszczał na wykłady m.in. Stanisława Tarnowskiego, ks. Stefana Pawlickiego, Wilhelma Creizenacha oraz Stanisława Windakiewicza.

Pierwsze związki Nowaczyńskiego z literaturą miały miejsce w gimnazjum w Rzeszowie, gdzie zorganizował, według własnych słów, pierwszy w Galicji wieczór poświęcony Słowackiemu. Około 1895 roku nawiązał współpracę z Kółkiem Literackim spotykającym się w krakowskiej kawiarni Lesisza, w skład którego wchodzili m.in. Władysław Orkan, Maciej Szukiewicz oraz Adam Cybulski-Łada. Angażował się w przygotowanie wydania artystycznego pisma „Wolne Słowo” (które ostatecznie nie ujrzało światła dziennego). Blisko współpracował z krakowskim „Życiem”, gdzie debiutował recenzjami powieści Wincentego hr. Łosia (1897, nr 1, s. 10). Wraz z Maciejem Szukiewiczem brał udział w sprowadzeniu do Krakowa Stanisława Przybyszewskiego, uznawanego wtedy za jednego z filarów cyganerii, i przez pewien czas znajdował się w jego otoczeniu. Po skandalu, który miał miejsce w restauracji Rosenstocka, gdzie w dniu zabójstwa cesarzowej austriackiej Elżbiety (10 września 1898) wykrzyknął „Vive l’anarchie!”, wyjechał na ponad rok do Monachium.

W 1900 roku powrócił do Krakowa z ciężką gruźlicą. Wyleczył się dzięki pobytowi w Meranie (dwukrotnie – zimą 1900/1901 oraz 1901/1902) i w Zakopanem, gdzie spotkał jednego ze swoich duchowych mentorów – brata Alberta Adama Chmielowskiego. Wyspiańskiego uważał za jednego z najwybitniejszych artystów, zawsze wypowiadając się o nim z najwyższą aprobatą (był to prawdopodobnie jedyny artysta, o którym Nowaczyński nigdy nie wyraził negatywnej opinii).

Debiut dramaturgiczny Nowaczyński miał miejsce na scenie krakowskiej 18 października 1902 roku podczas wieczoru jubileuszowego Konopnickiej, gdzie wystawił przeróbkę jej noweli „Miłosierdzie gminy”, zatytułowaną „Miłosierdzie ludzkie”. W 1903 roku, w trakcie tzw. kampanii antysienkiewiczowskiej, opowiedział się po stronie Stanisława Brzozowskiego. W lutym i marcu 1903 roku wspólnie z Brzozowskim prowadził akcję odczytową (m.in. w Warszawie i Łodzi).

W 1904 roku osiedlił się w Warszawie, jednak nie zerwał kontaktów z Krakowem, uczestnicząc w premierach swoich sztuk oraz współpracując z kabaretem artystów Zielony Balonik (1905-1912). Jest autorem jednego z najciekawszych reportaży z kabaretu („Igraszki Zielonego Balonika”, „Świat” 1909, nr 18, s. 9-11), a także współpracował z Figlikami Arnolda Szyfmana i warszawskim kabaretem Momus. Po rewolucji 1905–1907 zbliżył się do pozytywistycznych poglądów, głosząc program realizmu politycznego i etyzacji społeczeństwa. Od 1907 roku coraz bardziej skłaniał się ku Narodowej Demokracji. W 1911 roku rozpoczął kampanię na rzecz przywrócenia czci i należnego miejsca w historii Aleksandrowi Świętochowskiemu. W 1913 roku przez krótki czas był dyrektorem Teatru Rozmaitości. W czasie I wojny światowej służył w 1 Pułku I Brygady Legionów Piłsudskiego. Przed końcem wojny został uwięziony (za rzekomą dezercję) i skazany na 8 miesięcy w twierdzy, a uwolnienie miało miejsce po zakończeniu wojny.

W niepodległej Polsce Nowaczyński prowadził wiele kampanii prasowych, ostro krytykując swoich przeciwników w agresywnych publikacjach. W 1920 roku jako pierwszy dotarł na Kowieńszczyznę (udając niemowę); był obecny przy rozmowach Piłsudskiego z Wojciechowskim na Moście Poniatowskiego podczas zamachu majowego w 1926 roku. Był członkiem Towarzystwa Literatów i Dziennikarzy Polskich. W 1931 roku otrzymał od prezydenta Czechosłowacji Tomasza Masaryka order Lwa Białego za znaczący wkład w rozwój stosunków polsko-czeskich. Z powodu swoich radykalnych poglądów skierowanych przeciw Piłsudskiemu i jego otoczeniu, był trzykrotnie ciężko pobity (w 1927, 1929 i 1931); w ostatnim przypadku stracił oko.

8 marca 1924 roku w lesie wawerskim stoczył pojedynek z ppłk. SG Zygmuntem Dzwonkowskim. Powodem był artykuł opublikowany tydzień wcześniej w „Myśli Narodowej”, w którym, jako znany z ciętego pióra dramatopisarz i kalamburzysta, wypomniał „hauptmannowi von Dzwonkowskiemu”, że wysługiwał się Niemcom.

Nowaczyński interesował się kulturą Wielkopolski, która była dla niego przykładem praktycznego zastosowania idei pozytywistycznych. Zainteresowanie to szczególnie uwidoczniło się w latach trzydziestych, co znalazło odzwierciedlenie w książkach „Warta nad Wartą” (Poznań 1937) oraz „Poznaj Poznań” (Poznań 1939); był również stałym publicystą poznańskiego miesięcznika katolickiego „Tęcza”.

Już od lat 20. sympatyzował z faszyzmem. W 1922 roku pisał z entuzjazmem: „Początek dały Włochy. Reakcja Arjów zrodziła się w Genui […] Początek dały Włochy młode, dorastające, żołnierskie, entuzjastyczne! Giovinezza! Giovinezza! Początek dał on! Syn kowala spod Forli i jego drużyny w czarnych koszulach, chłopaki młode ze szkół, z uniwersytetów, z warsztatów, ze sklepów, studenty, akademiki, giovinezza, ale z inteligencji, z inteligencji”. Rok później pisał do Benito Mussoliniego: „Roma dała wzór Sarmacji, / Jak dać dojść do głosu nacji. / […] za Romy wzorem / Przybywaj kończyć kuracji / Na »czerwonkę« chorej nacji”.

W 1938 roku odbył podróż do Palestyny, z której opublikował cykl reportaży (na łamach „Kroniki Polski i Świata”). W swojej publicystyce często wyrażał poglądy antysemickie. W 1939 roku jego teksty, publikowane w „Prosto z Mostu”, były mocno antysemickie, zapowiadając wypędzenie Żydów oraz palenie książek żydowskich autorów.

Informacja o nadchodzącej wojnie zastała Nowaczyńskiego u rodziny w Wojniłowie pod Kałuszem (w województwie stanisławowskim). Przyjechał do Warszawy, gdzie przeżył początek działań wojennych, ale już 7 lub 8 września wrócił do Wojniłowa. Tam, po 17 września, został aresztowany przez NKWD, jednak udało mu się wydostać i przedostał się do Lwowa. Przez zieloną granicę powrócił do Warszawy (w październiku 1939), gdzie włączył się w prace Rady Głównej Opiekuńczej. Wraz z Władysławem Zyglarskim i Ferdynandem Goetlem tworzył tzw. „grubą trójkę” Komitetu Pomocy dla głodujących pisarzy. Podczas okupacji publikował w prasie podziemnej (najprawdopodobniej w redagowanym przez Goetla i Wilama Horzycę piśmie „Nurt”). Dwa razy był aresztowany przez Gestapo i osadzony na Pawiaku (we wrześniu 1940 i wrześniu 1942). Mimo to jego artykuł krytykujący sanację został wykorzystany w niemieckiej prasie propagandowej podczas okupacji.

Ostatnie tygodnie życia spędził w Milanówku. Zmarł w szpitalu św. Rocha w Warszawie 3 lipca 1944 roku i został pochowany na Powązkach (kwatera 51-3-15/16) 6 lipca 1944 roku.

Nowaczyński był dwukrotnie żonaty – najpierw z Wiktorią Gottowt (siostrą znanej aktorki dramatycznej Heleny Sulimy), a następnie z Heleną Majewską primo voto Boniecką; z pierwszego małżeństwa miał córkę Marię (ur. 1 maja 1907).

Twórczość

Proza

Małpie zwierciadło (1902)
Facecje sowizdrzalskie (1903)
Skotopaski sowizdrzalskie (1904)
System doktora Caro. Utopia humorystyczna (1927)

Dramaty i komedie

Smocze gniazdo (1905)
Wielki Fryderyk (1910)
Cyganeria Warszawska (1912)
Komendant Paryża (1926)
Wiosna narodów (1929)
Komedia amerykańska (1931)

Pozostałe

Studia i szkice (1901)
Wizerunek Mikołaja Reja z Nagłowic (1905)
Wczasy literackie (1905)
Figliki sowizdrzalskie (1909)
Szkice literackie (1918)
Góry z piasku (1922)
Pamflety (1930)
Plewy i perły (1934)
Słowa, słowa, słowa (1938)

Przypisy

Bibliografia

Anna Kieżuń: Spór z tradycją romantyczną. O działalności pisarskiej Adolfa Nowaczyńskiego. Białystok 1993.
Jakub A. Malik: Adolf Nowaczyński: między modernizmem a pozytywizmem. Lublin: Wydawnictwo KUL, 2002. ISBN 83-7363-100-3. Brak numerów stron w książce.
Andrzej Niewiadowski: Leksykon polskiej literatury fantastycznonaukowej. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1990, s. 49-50. ISBN 83-210-0892-5.
Stanisław Milewski: Pojedynki na wokandzie, cz. 1. „Palestra”, nr 1-2/2009.