Adolf Dygasiński (urodzony 7 marca 1839 w Niegosławicach, zmarły 3 czerwca 1902 w Grodzisku Mazowieckim) był polskim powieściopisarzem, publicystą, pedagogiem oraz encyklopedystą, uznawanym za jednego z kluczowych przedstawicieli naturalizmu w polskiej literaturze.
Życiorys
Jego ojcem był Jan Dygasiński, który pracował jako dworski oficjalista. Pochodząc z ubogiej i licznej rodziny, wielokrotnie doświadczał niedostatku i musiał zarabiać na swoje utrzymanie. Dygasiński spędził dzieciństwo we wsi Donatkowice, gdzie zdobywał wykształcenie najpierw w Pińczowie, a później w Szkole Wyższej Realnej w Kielcach.
W 1862 roku rozpoczął studia na Szkole Głównej w Warszawie, gdzie zgłębiał tematykę językoznawstwa, przyrody oraz geografii. W 1863 roku aktywnie uczestniczył w powstaniu styczniowym, co skutkowało dwukrotnym aresztowaniem – najpierw w Szczekocinach, następnie w Olkuszu. Po zakończeniu powstania wrócił do nauki w Szkole Głównej, a przez krótki czas studiował także na Uniwersytecie Karola w Pradze, jednak brak środków finansowych uniemożliwił mu dalszą edukację. Zajął się pracą guwernera na dworach ziemiańskich, gdzie był m.in. wychowawcą malarzy Jacka Malczewskiego i Wacława Karczewskiego.
W latach 1871–1877 mieszkał w Krakowie, gdzie prowadził pensjonat wychowawczy i niewielką księgarnię wydawniczą. Zainicjował Bibliotekę Umiejętności Przyrodniczych oraz Wydawnictwo Dzieł Tanich, a w latach 1875-1876 publikował „Szkice Społeczne i literackie”. W 1872 roku ożenił się z Natalią Wyszkowską, z którą miał kilkoro dzieci, z których jedynie córka Zofia dożyła dorosłości. Po ogłoszeniu bankructwa w lipcu 1877 roku opuścił Kraków i przeniósł się do Warszawy, gdzie nauczał w różnych szkołach, m.in. w szkole Hermana Benniego (do 1885). Jednak w wyniku oskarżeń o prowadzenie zajęć w języku polskim, stracił prawo wykonywania zawodu. W tej sytuacji ponownie podjął pracę jako prywatny nauczyciel i już wtedy publikował artykuły w warszawskiej prasie, głównie na tematy pedagogiczne, w takich czasopismach jak „Niwa” i „Nowiny”. Jego debiut literacki miał miejsce w wieku 44 lat, w 1883 roku, kiedy to opublikował opowiadanie „Za krowę” w „Przeglądzie Tygodniowym”.
Dygasiński był również założycielem i redaktorem „Przeglądu Pedagogicznego”. W latach 1884–1887 pracował w redakcji tygodnika „Wędrowiec”, jednego z najważniejszych pism polskiego naturalizmu, a następnie stał się jego współredaktorem. Współpracował także z czasopismem „Głos” (1886) oraz z miesięcznikiem geograficzno-etnograficznym „Wisła”, do 1888 roku.
W latach 1890–1891 Dygasiński odbył podróż do Brazylii, gdzie relacjonował losy polskiej emigracji „za chlebem” jako wysłannik „Kuriera Warszawskiego”. Powstał wtedy cykl listów, w których opisał tragiczne doświadczenia polskich emigrantów. W kolejnych latach nadal pracował jako guwerner i korepetytor dla zamożnych rodzin ziemiańskich, w tym u hrabiów Chodkiewiczów. W 1901 roku odwiedził Francję i Włochy. Ostatecznie osiedlił się w Warszawie.
Zmarł na udar mózgu po długotrwałej chorobie. Jego pogrzeb odbył się 6 czerwca 1902 roku w Warszawie, gdzie spoczął na cmentarzu Powązkowskim (kwatera 84-5-24/25). Pomnik nagrobny, przedstawiający brązowe popiersie pisarza na smukłym cokole z rzeźbą psa Asa u jego stóp, wykonał Czesław Makowski.
Twórczość
Charakterystyka
W trakcie swojej kariery literackiej Dygasiński napisał 21 powieści oraz ponad 130 nowel; od 1884 roku (pierwszy tom nowel) jego twórczość ukazywała się w formie książkowej. Utwory te cieszyły się dużym zainteresowaniem, a niektóre z nich zostały przetłumaczone na język rosyjski i niemiecki.
Twórczość Dygasińskiego jest złożona i niejednorodna. Choć zaliczany jest do naturalizmu, w jego dziełach można dostrzec także wpływy innych nurtów, takich jak tradycja gawędowa czy stylizowana proza młodopolska. W swoim podejściu do przyrody z jednej strony prezentował monizm, traktując ją jako jednorodną całość, poddaną deterministycznym prawom naukowym, z drugiej jednak strony objawiał irracjonalny panteistyczny kult natury. Dla Dygasińskiego głównym prawem przyrody była walka o byt. Czasami unikał wartościowania tego prawa, przyjmując, że przetrwanie najlepiej przystosowanych jest motor postępu, innym razem jednak bronił jednostek słabszych.
Często w swoich dziełach poruszał temat życia mieszkańców wsi i małych miasteczek, podkreślając wspólnotę losów ludzi i zwierząt. Krytykował początkowe założenia pozytywizmu oraz osiągnięcia pracy organicznej, twierdząc, że chłop polski jest w stanie stworzyć oryginalne wartości kulturowe. Jego stosunek do różnych warstw społecznych był ambiwalentny. W naturalistyczny sposób przedstawiał szlachtę jako grupę anachroniczną, która powinna ustąpić miejsca chłopstwu – warstwie żywotnej i ekspansywnej, choć brutalnej. Z drugiej strony, w utworze „Pan Jędrzej Piszczalski” ukazuje odwagę i fantazję szlachcica, podczas gdy postacie chłopskie w „Dramatach lubądzkich” przejawiają okrucieństwo i nikczemność.
Oryginalnym wkładem Dygasińskiego w polską literaturę były nowele o tematyce zwierzęcej oraz motywy związane z tą tematyką w innych utworach. W swoich opisach dzikich zwierząt ukazywał wzajemne zależności gatunków, tworzących całość w dynamicznej równowadze. Opisując zwierzęta domowe, indywidualizował je i stosował antropomorfizację, często z elementami humoru. Losy zwierząt i ludzi mogły także być przedstawiane równolegle.
Naturalistyczny światopogląd Dygasińskiego manifestował się również w jego powieściach. Wzorując się na Zoli, stworzył w latach 1884-1886 cykl powieści ukazujących losy von Molkena – potomka polskiego arystokraty i włoskiej guwernantki („Na pańskim dworze”, „Von Molken”, „Głód i miłość”, „Na warszawskim bruku”). Powieść „Właściciele” przedstawiała konflikt między ziemiaństwem a chłopstwem, „Na złamanie karku” odnosiła się do emigracji brazylijskiej, a „Gorzałka” koncentrowała się na problematyce wódki.
Do młodzieżowego czytelnika skierowana była dydaktyczna powieść „Przygody młodzieńca, czyli Robinsona polskiego”, w której wartości moralne, takie jak odwaga, uczynność i wrażliwość na krzywdy, prowadzą bohatera do zawodowego sukcesu – założenia stolarni. Podobne intencje wychowawcze (odwaga, poświęcenie, przyjaźń między ludźmi i zwierzętami) miały „Cudowne bajki”, oparte na wątkach folklorystycznych z elementami fantastyki.
Na zakończenie swojego życia Dygasiński stworzył jedno ze swoich najbardziej ambitnych dzieł – „Gody życia”, w którym głównym bohaterem jest mały ptak strzyżyk (w tekście także nazywany mysikrólikiem) przedstawiony przez autora w sposób alegoryczny. W zależności od kontekstu, uosabia on patriotę, poetę, idealistę oraz pacyfistę. Utwór utrzymany jest w stylistyce poetyckiej i archaizującej, jednak zawiera także fragmenty o bardziej naturalistycznym charakterze.
We wczesnej twórczości Dygasińskiego kompozycja jego utworów była zwięzła, a język neutralny. Z biegiem czasu pojawiła się luźniejsza struktura z elementami gawędy, dosadnymi dialogami oraz stylizacją gwarową, również w narracji autorskiej. Luźna forma oraz ciąg słabo powiązanych sekwencji negatywnie wpływały na fabułę powieści Dygasińskiego. Największe walory miały jego nowele oraz średniej długości utwory z późnego okresu twórczości.
Ważniejsze publikacje
- Wilk, psy i ludzie (1883)
- Ogólne zasady pedagogiki dotyczące wykształcenia umysłu, uczuć, moralności i religijności (1883)
- Na pańskim dworze (1884)
- Głód i miłość (1885)
- Na warszawskim bruku (1886)
- Z ogniw życia (1886)
- Z siół, pól i lasów (1887)
- Nowe tajemnice Warszawy (tom 1-2, 1887)
- Właściciele (1888)
- Beldonek (1888)
- Z zagonu i bruku (1889)
- Jak się uczyć i jak uczyć innych (1889)
- Pan Jędrzej Piszczalski (1890)
- Przygody młodzieńca, czyli Robinsona polskiego (1891)
- Listy z Brazylii (1891)
- Na złamanie karku (1893)
- Gorzałka (1894)
- As (1896)
- Cudowne bajki (1896)
- Dramaty lubądzkie (1897)
- Żywot Beldonka (1898)
- W Kielcach (1899)
- W Swojczy (1899)
- Zając (1900)
- Listy z Brazylii (1900)
- Margiela i Margielka (1901)
- Gody życia (1902)
Przypisy
Bibliografia
Henryk Markiewicz: Pozytywizm. Wyd. VII – 2 dodruk. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008, s. 70, 177-181, 324, 341, 351, 361, 454, seria: Wielka Historia Literatury Polskiej. ISBN 978-83-01-13849-3.
Elwira Kosnarewicz: Dygasiński Tomasz Adolf. W: Słownik psychologów polskich. Elwira Kosnarewicz, Teresa Rzepa, Ryszard Stachowski (red.). Poznań: Instytut Psychologii UAM, 1992, s. 69-70.
Linki zewnętrzne
Helena Kobusińska, [w:] Encyklopedia teatru polskiego (osoby) [dostęp 2021-04-09].
Książki i rękopisy Adolfa Dygasińskiego w serwisie Polona.pl
Utwory Adolfa Dygasińskiego w serwisie Wolne Lektury