Adolf Friedrich Johann Butenandt (urodzony 24 marca 1903 w Bremerhaven, zmarły 18 stycznia 1995 w Monachium) był niemieckim biochemikiem, który specjalizował się w badaniach nad hormonami płciowymi oraz substancjami wabiącymi u owadów. W 1939 roku został laureatem Nobla.
Życiorys
Jego rodzicami byli Otto Louis Max Butenandt, przedsiębiorca, oraz Wilhelmina Thomfohrde. Adolf Butenandt uczęszczał do Bremerton Oberrealschule. W 1921 roku rozpoczął studia z zakresu biologii i chemii w Marburgu, a następnie przeniósł się na Uniwersytet w Getyndze, gdzie w 1927 roku uzyskał doktorat, prezentując pracę o insektycydach (Über die chemische Konstitution des Rotenons, des physiologisch wirksamen Bestandteils der Derris elliptica). W 1931 roku habilitował się, przedstawiając pracę na temat żeńskiego hormonu płciowego (Untersuchungen über das weibliche Sexualhormon). W tym czasie jego badania były silnie inspirowane przez Adolda Windausa, noblistę z 1928 roku, który prowadził badania nad sterolami. Butenandt pracował jako asystent w Instytucie Chemii w Getyndze w latach 1927-1930, a w latach 1931-1933 był docentem na Wydziale Chemii Organicznej Uniwersytetu w Getyndze oraz kierownikiem laboratoriów chemii organicznej i nieorganicznej.
Przełomowym momentem w jego karierze naukowej było ogłoszenie w 1929 roku odkrycia żeńskiego hormonu płciowego, estronu. W 1931 roku Butenandt odkrył również męski odpowiednik, androsteron.
W 1933 roku ówczesna Wyższa Szkoła Techniczna Wolnego Miasta Gdańska (dzisiaj Politechnika Gdańska) powierzyła mu pierwsze stanowisko profesorskie, obejmujące kierownictwo Katedry Chemii Organicznej. Kontynuując badania nad hormonami, Butenandt wyodrębnił kolejne hormony płciowe z tysięcy litrów moczu. W 1934 roku odkrył progesteron, a rok później testosteron (co miało miejsce równocześnie z odkryciem Ružički). Butenandt uzyskał również syntetycznie estrogen oraz testosteron. Za swoje osiągnięcia został uhonorowany przez komitet noblowski.
W 1935 roku Uniwersytet Harvarda zaproponował mu stanowisko profesora, które Butenandt odrzucił. W 1936 roku Towarzystwo Cesarza Wilhelma powierzyło mu kierownictwo Instytut Biochemii w Berlinie, pełnił tę funkcję do 1960 roku. W latach 1960-1972 był prezesem Towarzystwa Maxa Plancka (wcześniej znanego jako Towarzystwo Cesarza Wilhelma), a później jego prezesem honorowym. Po II wojnie światowej Butenandt kontynuował badania nad hormonami, odkrywając w 1954 roku pierwszy hormon wydzielany przez owady, ekdyzon, który odgrywa kluczową rolę w przekształcaniu gąsienicy w dorosłego motyla. W 1959 roku odkrył pierwszy feromon, bombykol, który służy owadom jako atraktant płciowy.
Nagrody
W 1939 roku Adolf Butenandt oraz Leopold Stjepan Ružička (Chorwacja, Szwajcaria) zostali laureatami Nobla w dziedzinie chemii za badania nad hormonami płciowymi – Butenandt wyodrębnił hormony ludzkie, a Ružička dokonał syntezy nowych steroidów. Pod presją władz nazistowskich Butenandt początkowo zrzekł się nagrody, jednak w 1949 roku przyjął dyplom i medal. W 1962 roku otrzymał odznaczenie Pour le Mérite za Naukę i Sztukę.
Butenandt był laureatem wielu nagród, medali oraz tytułów honorowych, w tym honorowych doktoratów z uczelni takich jak Monachium, Graz, Leeds, Madryt, Tybinga i Cambridge. 6 października 1994 roku otrzymał tytuł doktora honoris causa Politechniki Gdańskiej.
Współpraca z nazistami
11 listopada 1933 roku Butenandt podpisał przysięgę niemieckich profesorów na wierność Adolfowi Hitlerowi oraz państwu narodowosocjalistycznemu (Bekenntnis der Professoren an den deutschen Universitäten und Hochschulen zu Adolf Hitler und dem nationalsozialistischen Staat). 1 maja 1936 roku wstąpił do NSDAP (numer legitymacji 3716562). Jako kierownik wiodącego instytutu uzyskiwał fundusze państwowe na badania o szczególnym znaczeniu wojennym (kriegswichtig), w tym na zagadnienia związane z zaopatrywaniem w tlen załóg bombowców latających na dużych wysokościach. Członkostwo w partii nazistowskiej oraz tematyka jego badań były przyczyną krytyki po wojnie, a nawet po jego śmierci. W 2002 roku media oskarżyły Butenandta o udział w eksperymentach prowadzonych przez doktora Josefa Mengele, znanego zbrodniarza wojennego, który od 1943 roku przeprowadzał okrutne eksperymenty na więźniach w obozie w Oświęcimiu. Istnieją sugestie, że tam miały miejsce pierwsze „kuracje” hormonalne na kobietach, które potwierdziły ich rakotwórcze działanie. Przekonania polityczne Butenandta i jego wkład w hitlerowski wysiłek wojenny nie zostały do końca udokumentowane. W związku z tymi oskarżeniami, w sierpniu 2017 roku tramwaj Pesa Swing 120NaG Gdańskich Autobusów i Tramwajów, numer boczny 1031, został pozbawiony jego imienia, które nadano mu w 2011 roku.