Admirał Makarow
Admirał Makarow (ros. Адмирал Макаров) to rosyjski krążownik pancerny, który służył podczas I wojny światowej, będąc pierwszym okrętem o tej nazwie w flocie rosyjskiej. Został zbudowany we Francji i wodowany w 1906 roku, stanowiąc jeden z czterech okrętów typu Bajan, który był jedynym standardowym typem rosyjskich krążowników pancernych. Okręt wszedł do służby w Marynarce Wojennej Imperium Rosyjskiego w 1908 roku, a jego działalność obejmowała aktywne operacje na Bałtyku, w tym w Zatoce Ryskiej. Po wojnie został przejęty przez władze radzieckie, ale nie służył już aktywnie i został wycofany w 1918 roku, a następnie złomowany w Niemczech.
Wyporność normalna tego okrętu wynosiła 7890 ton, a jego długość wynosiła prawie 139 m. Zasilany był przez maszyny parowe, co pozwalało mu osiągać prędkość 21 węzłów. Początkowe uzbrojenie główne składało się z dwóch dział kal. 203 mm w wieżach oraz ośmiu dział kal. 152 mm, natomiast na końcu wojny uzbrojenie zostało wzmocnione do trzech dział kal. 203 mm i dwunastu kal. 152 mm.
Projekt
„Admirał Makarow” był częścią grupy krążowników pancernych, których pierwowzorem był „Bajan”, zaprojektowany dla floty rosyjskiej w 1898 roku przez francuską stocznię Forges et Chantiers de la Méditerranée (FCM) w La Seyne-sur-Mer. „Bajan” okazał się nowoczesnym krążownikiem pancernym podczas wojny rosyjsko-japońskiej, skutecznie wykazując swoje możliwości w działaniach pod Port Artur. Jeszcze w trakcie tej wojny, jesienią 1904 roku, rosyjskie Ministerstwo Morskie postanowiło zamówić kolejne jednostki wzorowane na „Bajanie”, wprowadzając jedynie drobne ulepszenia. Kluczowym czynnikiem była potrzeba uniknięcia przestojów w petersburskiej Nowej Stoczni Admiralicji, która dysponowała wolnymi pochylnami. Początkowo planowano zbudować tylko dwa okręty w Rosji, jednak z niejasnych powodów zdecydowano się na zlecenie budowy dodatkowego okrętu stoczni FCM, która miała również opracować poprawioną dokumentację.
Przewidziane okręty zostały wpisane na listę floty w dniach 2?/15 kwietnia 1905 roku, a pierwszemu, budowanemu we Francji, nadano nazwę „Admirał Makarow”, ku czci admirała Stiepana Makarowa, który zginął pod Port Artur. Kontrakt na budowę krążownika podpisano 20 kwietnia/3 maja 1905 roku, a zgodnie z umową budowa miała trwać 32 miesiące, do 1 września 1907 roku. Koszt budowy wynosił 18 450 000 franków (6 918 750 rubli) bez uzbrojenia, które miało być dostarczone przez Rosję, jednak ostatecznie cena wzrosła z powodu dodatkowych zmian w projekcie.
Decyzja o zamówieniu kolejnych okrętów typu Bajan, podjęta z niejasnych powodów, stała się przedmiotem krytyki w literaturze, ponieważ projekt ten był już kilkuletni i ustępował pod względem uzbrojenia i wartości bojowej większym okrętom tej klasy budowanym w Japonii (typ Tsukuba) oraz w Niemczech (typy Roon i Scharnhorst). Mimo to, okręty te, w tym „Admirał Makarow”, były używane aktywnie podczas I wojny światowej, okazując się wartościowymi jednostkami w specyficznych warunkach drugorzędnego bałtyckiego teatru działań.
Budowa
Daty w kalendarzu juliańskim, po ukośniku – w kalendarzu gregoriańskim (nowego stylu).
Prace budowlane nad okrętem rozpoczęto w stoczni FCM w La Seyne-sur-Mer pod Tulonem jeszcze przed podpisaniem umowy, 22 marca?/4 kwietnia 1905 roku. Data ta została również umieszczona na tradycyjnej srebrnej plakietce mocowanej do konstrukcji okrętu we flocie rosyjskiej z okazji położenia stępki. Oficjalna ceremonia symbolicznego położenia stępki miała miejsce jednak dopiero rok później, 14/27 marca 1906 roku, już po zbudowaniu kadłuba i przed jego wodowaniem. Uroczyste wodowanie odbyło się 25 kwietnia/8 maja 1906 roku, w czasie którego na pokładzie obecna była wielka księżna Anastazja Michajłowna, która wcześniej uczestniczyła w wodowaniu „Bajana”. W chwili wodowania kadłub ważył 2934 ton. Następnie przystąpiono do wyposażania okrętu, którego maszyny zostały wykonane w Marsylii. W przeciwieństwie do innych krążowników tego typu, opóźnienia w budowie były niewielkie, mimo wprowadzania drobnych zmian w projekcie. Artyleria została dostarczona do Tulonu dopiero 25 października/8 listopada 1907 roku, a w tym samym czasie rozpoczęto wstępne próby maszyn.
7 grudnia 1907 roku do Marsylii przybyła rosyjska komisja, po czym rozpoczęto morskie próby odbiorcze mechanizmów, podczas których okręt 26 grudnia osiągnął maksymalną prędkość 22,55 węzła. W marcu 1908 roku zaokrętowano pierwszą niepełną załogę rosyjską. 15/28 kwietnia 1908 roku na okręcie po raz pierwszy podniesiono banderę (w obecności wielkiej księżnej Anastazji). W dniach 16–22 kwietnia okręt przeszedł ostatnie dokowanie przed wypłynięciem do Rosji. 13 maja 1908 roku podpisano akt odbioru okrętu na skarb cesarski. Większe problemy sprawiały jedynie przeróbki windy kotwicznej, którą postanowiono poprawić już w Rosji. Proces budowy został uznany za sprawny, a na wniosek dowódcy okrętu siedmiu francuskich inżynierów uhonorowano odznaczeniami św. Stanisława, a 20 majstrów otrzymało medale.
Opis i odmienności konstrukcji
Uzbrojenie
Główne uzbrojenie składało się z dwóch dział kal. 203,2 mm (8 cali/45) o długości lufy 45 kalibrów (L/45), umieszczonych w dwóch jednodziałowych wieżach na pokładzie dziobowym i rufowym, w osi podłużnej okrętu. Wieże były obracane elektrycznie. Kąt podniesienia luf zwiększono z 18° do 22°, co zwiększyło donośność. Przy kącie podniesienia 18°, donośność pocisków burzących i przeciwpancernych o masie 87,73 kg wynosiła 13,1 km, a dla wprowadzonych w 1915 roku pocisków półpancernych o masie 106,9 kg – 15,9 km; przy większym kącie byłoby to więcej. Zapas amunicji wynosił 220 pocisków (120 na działo dziobowe i 100 na rufowe). Połowę jednostki ognia stanowiły nowo wprowadzone w 1907 roku wydłużone pociski burzące o większej skuteczności. Artyleria drugiego kalibru składała się z ośmiu dział kal. 152,4 mm (6 cali/45) systemu Canet o długości lufy L/45, rozmieszczonych w opancerzonych kazamatach na burtach. Kąt podniesienia luf wynosił od -6° do 25°, masa pocisku wynosiła 41,4 kg, a maksymalna donośność wynosiła 15 738 m. Zapas amunicji zwiększono dzięki układaniu pocisków sposobem francuskim, jedne na drugich, z 150 do 172 lub według innych źródeł 178 pocisków na działo.
Uzbrojenie pomocnicze, przeznaczone do odpierania ataków torpedowców, początkowo obejmowało 20 dział kal. 75 mm L/50 systemu Canet, umieszczonych po 10 na każdej z burt, z czego cztery w opancerzonych kazamatach na śródokręciu, jedno w burtowym stanowisku na dziobie, jedno w burtowym stanowisku na samej rufie (w pomieszczeniach admiralskich) oraz cztery na pokładzie górnym na śródokręciu (nad kazamatami armat 152 mm). Działa na pokładzie górnym miały maski ochronne o grubości 20 mm i w porównaniu z pierwowzorem zostały osadzone na nowych, lżejszych podstawach konstrukcji Mellera wzór 1906. Artyleria pomocnicza „Admirała Makarowa” stanowiła jedną z różnic w porównaniu do okrętów budowy rosyjskiej. Działa w burtach na dziobie, narażone na działanie wody, usunięto w 1913 roku (na krążownikach budowanych w Rosji zrezygnowano z nich w ogóle – wycięcia na te działa pozostały elementem wyróżniającym „Makarowa”). Jako jedyny z okrętów tego typu „Admirał Makarow” miał także cztery francuskie półautomatyczne działa 57 mm Hotchkissa L/58, umieszczone na pokładzie górnym, po dwa na każdej z burt nad centralną kazamatą. Działa te, z uwagi na niewielki kaliber, nie miały jednak większej wartości bojowej i były używane jako salutacyjne, a najpóźniej w 1912 roku zostały zdjęte. Okręt miał również cztery karabiny maszynowe Maxima kal. 7,62 mm na mostkach, z czego dwa mogły stanowić uzbrojenie desantu. Typowo dla rosyjskich okrętów „Makarow” przewoził także dwa działa kal. 63,5 mm Baranowskiego na lawetach lądowych dla oddziałów desantowych (zamiast pierwotnie przewidzianych nowych armat kal. 75 mm).
Broń podwodną stanowiły dwie podwodne stałe wyrzutnie torpedowe kal. 450 mm umieszczone w burtach, z zapasem sześciu torped. Wykorzystywano torpedy wzór 1904, o długości 5,13 m i masie ładunku wybuchowego 70 kg. W toku wojny, w listopadzie 1914 roku, „Admirał Makarow” został przystosowany do przenoszenia 158 min morskich wzór 1912, montując tory na pokładzie i zrzutnie, jednak w praktyce nie zabierano więcej niż 120 min z powodu zatłoczenia pokładu i trudności w obsłudze dział.
W latach 1916 i 1917 zmodyfikowano uzbrojenie artyleryjskie „Admirała Makarowa” i drugiego „Bajana”, instalując na wzmocnionym pokładzie górnym tuż przed masztem rufowym trzecie działo kal. 203 mm L/45 na centralnej podstawie, dysponujące kątem ostrzału wynoszącym 100° na każdą z burt. Jego kąt podniesienia był mniejszy i wynosił 18°. Działo to nie otrzymało przewidywanej pierwotnie maski ochronnej. Na pokładzie na śródokręciu dodano cztery działa kal. 152 mm, po dwa na burtę, zwiększając tym samym ich liczbę do dwunastu. W zamian zdecydowano się na usunięcie wszystkich mało przydatnych dział kal. 75 mm, przy czym działa z centralnej kazamaty usunięto już w trakcie prac przygotowawczych na początku 1916 roku. Ostatecznie przenoszony zapas amunicji wynosił dla „Makarowa” 465 pocisków kal. 203 mm i 2663 kal. 152 mm. Działo kal. 203 mm zamontowano w lipcu 1916 roku, natomiast pokładowe działa kal. 152 mm „Admirał Makarow” otrzymał dopiero pod koniec sierpnia 1917 roku w Rewlu. Działo 203 mm zostało zdjęte z krążownika „Gromoboj”, a działa 152 mm z przezbrajanego krążownika „Oleg”, przy czym ich podstawy musiały zostać przerobione w celu zwiększenia kąta podniesienia do 25°. Dodatkowe windy do amunicji pochodziły również z krążownika „Oleg” i okrętu szkolnego „Piotr Wielikij” (dla dział 8-calowych). Okręt zachował jednak nadal dwa działa kal. 75 mm z maskami ochronnymi na pokładzie, nad dziobowymi kazamatami. W sierpniu 1916 roku okręt otrzymał przynajmniej dwie armaty przeciwlotnicze kal. 47 mm – na dachu rufowej wieży i między pierwszym a drugim kominem, a później ich liczba wzrosła do trzech. Wiosną 1917 roku (być może nieco później) okręt otrzymał jeszcze dwa działa przeciwlotnicze 76,2 mm Lendera L/30, na pokładzie po bokach wieży rufowej.
Opancerzenie
Opancerzenie „Admirała Makarowa” odpowiadało układem prototypowi typu Bajan, lecz różniło się grubością i jakością. Pancerz pionowy wykonany był z bardziej odpornej stali Kruppa zamiast stali Harveya, co pozwoliło na zmniejszenie jego grubości i masy. Opancerzenie burt obejmowało główny pas pancerny na linii wodnej, rozciągający się od dziobu do wieży rufowej, o maksymalnej grubości 175 mm na większości długości, zmniejszającej się stopniowo do 100 mm w kierunku dziobu i rufy (od wysokości skrajnych kazamat dział), a także malejącej w dolnej zanurzonej części pasa. Pas składał się z 26 płyt, z czego 16 miało maksymalną grubość (od 8. do 23.). Również zamykająca pas rufowa gródź poprzeczna miała grubość zmniejszoną do 175 mm. Nad pasem głównym na śródokręciu znajdował się krótszy pas górny o grubości 50 mm (umieszczony na stalowym poszyciu burt łącznej grubości 20 mm); taką samą grubość miały kazamaty dział znajdujące się ponad nim. Po zdjęciu dział 75 mm z kazamaty, ich otwory miały być zakryte pancerzem grubości 76 mm. W toku budowy zamierzano dodać pancerz 50 mm na poszyciu burt na rufie chroniący maszynę sterową, lecz prawdopodobnie zrezygnowano z tego. Jak w prototypie, wewnętrzny płaski pokład pancerny miał 30 mm pancerza na stalowym podłożu grubości 20 mm (z dwóch warstw po 10 mm). Również wieże dział miały pancerz pionowy ze stali Kruppa mniejszej grubości 132 mm, jednakże ich dach pogrubiono do 44 mm. Wieża dowodzenia „Admirała Makarowa”, różniąca się od pozostałych okrętów, miała opancerzenie grubości 5,5 cala (140 mm), ze stali chromoniklowej, a jej dach i podłoga były wykonane z płyt ze stali małomagnetycznej grubości 35 mm (być może układanych podwójnie na dachu – brak jest bliższego wyjaśnienia). Pod wieżą znajdował się szyb komunikacyjny ze ścianami grubości 80 mm. Rufowy dalmierz był jedynie na „Admirale Makarowie” chroniony opancerzoną wieżyczką, ze ścianami grubości 60 mm i dachem grubości 45 mm, dodaną w trakcie budowy.
Napęd
Okręt napędzały dwie czterocylindrowe pionowe maszyny parowe potrójnego rozprężania, o łącznej mocy indykowanej 16 500 KM. Miały cylindry o średnicach: 1100 cm, 1740 cm i 2000 cm oraz skok tłoka 930 cm. Maszyny napędzały bezpośrednio dwie czterołopatowe śruby o średnicy 5 m. Parę dla maszyn dostarczało 26 kotłów wodnorurkowych systemu Belleville, rozmieszczonych w czterech kotłowniach. Spaliny odprowadzane były przez cztery wysokie, proste, szeroko rozstawione w równych odstępach kominy. Zapas paliwa – węgla – wynosił 750 ton, maksymalnie 1000 ton.
Dzięki ulepszonemu projektowi śrub, okręt był nieco szybszy od prototypu i przekroczył prędkość kontraktową. Podczas prób 26 grudnia 1907 roku osiągnięto maksymalną prędkość 22,55 węzła przy mocy indykowanej 19 310 KM, a na próbach 12-godzinnych 22–24 stycznia 1908 roku średnia prędkość wyniosła 21,08, a maksymalna 21,6 węzła (przy wyporności 7890,8 t i średniej mocy indykowanej 15 527,88 KM). Zużycie paliwa przy prędkości maksymalnej na próbach wynosiło 0,8875 kg/h na 1 KM mocy, co było wynikiem lepszym od kontraktowego.
Odmienności wyglądu i wyposażenia
„Admirał Makarow” różnił się od pozostałych okrętów typu Bajan konstrukcją masztów. Początkowo okręt budowano z dwoma masztami, z których maszt rufowy miał mieć mars bojowy z działkami 47 mm, jak w oryginalnym krążowniku „Bajan”. Zrezygnowano jednak z marsów bojowych, a w związku z tendencją do wyposażania dużych okrętów rosyjskich w pojedynczy maszt, aby utrudnić przeciwnikowi ocenę kursu i szybkości okrętu, podczas budowy usunięto maszt dziobowy, a rufowy bez marsu przestawiono na śródokręcie, pomiędzy drugim a trzecim kominem. Wkrótce jednak z tego zrezygnowano i zimą 1911/1912 roku okręt otrzymał z powrotem dwa maszty, z punktami obserwacyjnymi artylerii, różniące się od masztów krążowników typu Bajan budowy rosyjskiej krótszymi nieruchomymi stengami. W ciągu całej służby „Admirała Makarowa” wyróżniał dodatkowy lekki drewniany mostek ze skrzydłami na dachu wieży dowodzenia. Mniej zauważalną różnicą była sama pancerna wieża dowodzenia, eliptyczna w rzucie z góry i otwarta od tyłu (jak w pierwszym „Bajanie”, lecz przykryta płaskim dachem), podczas gdy okręty budowy rosyjskiej miały obszerniejsze wieże, w przekroju zbliżone do zaokrąglonego trójkąta. Widoczną różnicą stanowiły wycięcia dla stanowisk dział 75 mm w burtach na dziobie, których nie miały okręty budowane w Rosji. W odróżnieniu od pozostałych okrętów tego typu, „Makarow” zastosował tytułem eksperymentu kotwice Marrela zamiast typowych w rosyjskiej flocie kotwic Halla. Różnicą w stosunku do pierwowzoru i pozostałych okrętów było także pokrycie pokładu górnego, dziobowego i mostków, które zamiast drewnem tekowym lub linoleum pokryto szwedzką żywicą (mastiką), jak na krążowniku „Ruryk”, lecz okazała się nietrwała i w 1909 roku została zamieniona na pierwotnie przewidziane materiały.
Nowością były zastosowane do kierowania ogniem dalmierze optyczne Barr & Stroud o bazie 4,5 stopy (1372 mm), które w 1911 roku zamieniono na 9-stopowe (2743 mm). Początkowo na „Makarowie” w trakcie budowy dodano wieżyczkę z dalmierzem na rufie, lecz jej umiejscowienie było nieudane. Zestaw dalmierzy ulegał zmianie i ostatecznie w połowie I wojny światowej „Makarow” miał dwa dalmierze 9-stopowe w kopułkach na dachu wież artylerii oraz jeden przenośny na mostku, a także przenośne dalmierze: 4,5-stopowy i 3-stopowy do celów nawigacyjnych. Zdjęcia z lat 1916–1917 przedstawiają dalmierze na dachach wież oraz dalmierz 9-stopowy między pierwszym a drugim kominem. „Admirał Makarow” był wyposażony w trzy reflektory bojowe o średnicy 750 mm (dwa na skrzydłach górnego mostka, a trzeci na dachu rufowej wieżyczki dalmierza, a następnie na platformie masztu rufowego). Podobnie jak na pierwszym okręcie typu, energię elektryczną zapewniały cztery główne prądnice parowe o napięciu 100 V i natężeniu 500 A oraz dwie pomocnicze.
„Admirał Makarow” miał taki sam zestaw łodzi, jak pierwszy „Bajan”, różniący się od okrętów budowanych w Rosji. Obejmował on dwa kutry parowe długości 10,97 m oraz dziewięć łodzi wiosłowych różnych rozmiarów (od dwóch 20-wiosłowych barkasów długości 11,58 m do dwóch joli długości 6,1 m). W lipcu 1911 roku jednak w Helsinkach wykonano dla okrętu nowy kuter motorowy. Załoga początkowo liczyła 618 osób, w tym 23 oficerów i 7 osób cywilnych. Przez większość okresu przedwojennego problemem były braki wyszkolonych załóg – na przykład 1 kwietnia 1914 roku brakowało 4 podoficerów i 42 marynarzy. W trakcie służby stan etatowy załogi ulegał zmianom, m.in. zmniejszyła się liczba osób obsługujących działa 75 mm o 100 osób, a przybyło 60 osób obsługujących nową artylerię.
Służba
Daty w kalendarzu juliańskim, po ukośniku – w kalendarzu gregoriańskim (nowego stylu).
Przed I wojną światową
Pierwszym dowódcą okrętu został komandor Władimir Ponomariow, wyznaczony do nadzorowania budowy w 1906 roku. Po wejściu do służby, „Admirał Makarow” 14?/27 maja 1908 roku wypłynął z Tulonu, odwiedzając po drodze Vigo, a 29 maja/11 czerwca dotarł do Rewla, gdzie był wizytowany przez cara Mikołaja II. Po dokowaniu w Libawie, okręt przeszedł do Kronsztadu, skąd 11/24 lipca eskortował carski jacht „Sztandart” na spotkanie z prezydentem Francji do Rewla. Podczas rewii floty francuskiej i rosyjskiej 14 lipca zajął miejsce w szyku obok krążownika pancernego „Dupetit-Thouars”. Tego dnia po odpłynięciu francuskiej eskadry, krążownik był ponownie wizytowany przez cara z czteroletnim księciem Aleksym. Od 12 sierpnia do 4 września krążownik eskortował jacht „Polarnaja Zwiezda” cesarzowej-wdowy Marii Fiodorowny podczas wizyty w Danii i Norwegii. Na okres zimowy okręt miał zostać wycofany do rezerwy, jednak z uwagi na awarię krążownika „Oleg”, zdecydowano wysłać „Makarowa” w rejs szkolny z podchorążymi na Morze Śródziemne. Przed tym zainstalowano dostarczone w tym czasie podwodne wyrzutnie torped. Również pod koniec października zainstalowano optyczne celowniki Vickersa do dział 203 mm.
25 października/6 listopada 1908 roku „Admirał Makarow” wypłynął z Kronsztadu, odwiedzając po drodze Portsmouth i Vigo, a następnie wpłynął na Morze Śródziemne, spotykając się 19 listopada/2 grudnia w Bizercie z rosyjskim Oddziałem Bałtyckim, w skład którego wchodziły pancerniki „Cesariewicz” i „Sława” oraz krążownik „Bogatyr”. 16/29 grudnia marynarze krążownika udzielali pomocy poszkodowanym w wielkim trzęsieniu ziemi w Mesynie, ewakuując około 400 rannych do Neapolu. Krążownik powrócił tam trzy dni później, ponownie pomagając w wydobywaniu zasypanych, ewakuując do Neapolu około 200 rannych i 400 poszkodowanych. Uczestnicy akcji oraz sam krążownik zostali później udekorowani srebrnymi medalami przez władze Włoch. Rosyjska eskadra popłynęła następnie pod koniec grudnia do Aleksandrii w Egipcie, po czym „Admirał Makarow” odłączył się i 10/23 stycznia 1909 roku zawinął do Pireusu w Grecji, w związku z hospitalizacją dowódcy, który zachorował na tyfus. Dowództwo nad okrętem czasowo objął komandor por. Kazimierz Porębski. W Pireusie okręt trzykrotnie odwiedziła grecka królowa Olga, sprawująca honorowy patronat nad załogą krążownika, a 14 stycznia odwiedził go król Grecji Jerzy I. W drodze powrotnej rosyjskie okręty spędziły kilka dni na przełomie stycznia i lutego w Gibraltarze, gdzie spotkały się z amerykańską „Wielką Białą Flotą”. 11/24 marca 1909 roku krążownik powrócił do Libawy. 11/24 lipca tego samego roku „Admirał Makarow” z nowym krążownikiem pancernym „Ruryk” konwojował carski jacht do Wielkiej Brytanii i wziął udział w rewii floty we francuskim Cherbourgu, a następnie w wielkiej rewii na redzie Spithead 20 lipca/2 sierpnia 1909 roku.
15/28 marca 1910 roku „Admirał Makarow” ponownie wyruszył w rejs szkolny na Morze Śródziemne, odwiedzając Plymouth i Algier, docierając do Grecji, gdzie 22 kwietnia ponownie odwiedziła go królowa Olga na Korfu. 28 kwietnia krążownik przeszedł do zatoki Suda na Krecie, gdzie stacjonował do sierpnia w składzie międzynarodowej eskadry, w związku z grożącą konfliktem sytuacją na wyspie, zamieszkałej przez Greków, a podległej Imperium Osmańskiemu. 16/29 sierpnia krążownik dołączył do rosyjskiej eskadry wysłanej na Morze Śródziemne na uroczystości 50-lecia panowania króla Czarnogóry Mikołaja I, zastępując pancernik „Sława”, który uległ po drodze awarii. Celem wysłania rosyjskiego zespołu była demonstracja rosyjskiego poparcia dla krajów słowiańskich leżących nad Morzem Adriatyckim. Zespół z flagowym pancernikiem „Cesariewicz” oraz krążownikami „Ruryk” i „Bogatyr” dopłynął 18 sierpnia do Antivari (Baru) w Czarnogórze. Po uroczystościach zakończonych 25 sierpnia „Makarow” powrócił na Kretę, jednakże potem otrzymał rozkaz powrotu do Rosji, wychodząc z Zatoki Suda 11 września i płynąc do Tulonu razem z rosyjskim zespołem, a następnie samodzielnie, docierając do Kronsztadu 11/24 października. Po drodze, podczas sztormu na redzie Cherbourga 30 września krążownik był zmuszony odrzucić kotwicę i popłynąć do Portsmouth w celu uzupełnienia węgla, lecz 5 października z pomocą nurków odnaleziono kotwicę.
W 1911 roku wszystkie trzy krążowniki typu Bajan weszły w skład nowo sformowanej Brygady Krążowników Floty Bałtyckiej, bazującej w Rewlu (późniejszej 1. Brygady Krążowników). W czasie pokoju okręty uczestniczyły w kampaniach od wiosny do zimy, kiedy były wycofywane do zbrojnej rezerwy z uwagi na zalodzenie. We wrześniu–październiku 1911 roku „Admirał Makarow” wraz z Brygadą Krążowników i innymi okrętami złożył wizytę w Køge w Danii. Zimą podczas prac remontowych w Kronsztadzie zamontowano drugi maszt na krążowniku, zmieniając położenie pierwszego i ujednolicając wygląd okrętu z pozostałymi tego typu. W dniach 11/24 – 15/28 września 1912 roku „Makarow” w składzie eskadry głównych sił Floty Bałtyckiej przebywał w Kopenhadze w Danii z okazji wizyty cesarzowej-wdowy Marii Fiodorowny z okazji urodzin jej bratanka, króla Chrystiana X. We wrześniu 1913 roku „Makarow” z głównymi siłami Floty Bałtyckiej (Brygadą Krążowników, Brygadą Okrętów Liniowych i półdywizjonem niszczycieli) odwiedził Portland, Brest i Stavanger. Latem 1914 roku „Admirał Makarow” w Kronsztadzie witał eskadrę brytyjskich krążowników liniowych.
I wojna światowa
Zatoka Fińska i południowy Bałtyk (1914–1915)
Jeszcze przed wybuchem I wojny światowej, od 12?/25 lipca 1914 roku krążowniki pancerne 1. Brygady rozpoczęły dozorowanie przed wejściem do Zatoki Fińskiej, aby zapobiec niespodziewanemu atakowi niemieckich okrętów. Wieczorem 4/17 sierpnia „Admirał Makarow” i „Gromoboj” wykryły z odległości 16 km zespół dwóch niemieckich krążowników lekkich, niszczycieli i stawiacza min, pod dowództwem kontradmirała Mischke, który planował postawić zagrodę 200 min na wodach rosyjskich w wyjściu z zatoki, na zachód od wyspy Nargön. Rosyjskie okręty, biorąc niemieckie krążowniki za silniejsze krążowniki pancerne „Roon” i „Prinz Heinrich”, nie podjęły walki, lecz mimo to Niemcy odstąpili od pierwotnego zamiaru i odeszli, a następnie postawili miny dalej na zachód (zagroda nie przyniosła strat okrętom rosyjskim, lecz zatonęły na nich dwa neutralne holenderskie parowce). Wieczorem następnego dnia „Admirał Makarow” i „Gromoboj” ostrzelały niemieckie niszczyciele V 25, V 26, V 186, które wcześniej zbombardowały latarnię Ristna na wyspie Hiuma, jednak Niemcy odeszli bez strat.
14/27 sierpnia „Bajan” i „Admirał Makarow”, osłaniające trałowce w wejściu do Zatoki Fińskiej, bezskutecznie ścigały i ostrzeliwały szybszy krążownik lekki „Augsburg” oraz niszczyciel V 25, próbujące zwabić rosyjskie okręty pod atak okrętu podwodnego U-3. Mimo że niemiecki krążownik zmniejszył prędkość i symulował uszkodzenie, nie został ani razu trafiony i odniósł jedynie niewielkie uszkodzenia od odłamków. Z powodu braku sukcesu w tej akcji, dowodzący zespołem rosyjskim komandor K. Stiepanow został zastąpiony przez komandora P. Plena. 27 września/10 października 1914 roku „Admirał Makarow” został zaatakowany w Zatoce Fińskiej przez okręt podwodny U-26, jednak dwie wystrzelone torpedy przeszły przed krążownikiem (dzień później U-26 zdołał zatopić bliźniaczy krążownik „Pałłada”).
W związku z podjęciem przez Rosjan aktywnej wojny minowej u wybrzeży niemieckich, na przełomie listopada i grudnia 1914 roku przystosowano „Admirała Makarowa” do stawiania min, których w praktyce zabierał do 120. Po raz pierwszy wziął udział w operacji minowania 1/14 grudnia 1914 roku, stawiając 64 miny około 40 mil morskich na północny zachód od Rozewia, wraz z krążownikiem pancernym „Ruryk” i stawiaczem min „Jenisiej”. 31 grudnia/1 stycznia (13–14 stycznia) 1915 roku „Ruryk”, „Admirał Makarow” i „Bajan” jedynie osłaniały stawianie min na południowo-zachodnim Bałtyku, bez spotkań z nieprzyjacielem (miny stawiały krążowniki „Rossija”, „Oleg” i „Bogatyr”, a uszkodzeniu na nich uległy niemieckie krążowniki lekkie „Augsburg” i „Gazelle”).
„Admirał Makarow” wziął udział w kolejnej operacji minowania w lutym, która została przerwana z powodu uszkodzenia „Ruryka” na nieoznaczonych skałach koło Gotlandii 1/14 lutego; przy czym „Admirał Makarow” przeszedł najpierw nad tą skałą dzięki mniejszemu zanurzeniu. Podczas osłony następnej operacji stawiania min przez niszczyciele w nocy z 24 na 25 kwietnia (7–8 maja) 1915 roku, na południe od Gotlandii, „Bajan” i „Admirał Makarow” napotkały niemieckie okręty i ostrzelały bez rezultatów niemiecki krążownik lekki „München” oraz niszczyciel V 181, a następnie niszczyciele V 151 i V 153 (według Rosjan, trafiono raz niemiecki krążownik, lecz brak potwierdzenia tego).
19 czerwca (2 lipca) 1915 roku „Admirał Makarow” jako okręt flagowy 1. Brygady Krążowników kontradmirała M. Bachiriewa wziął udział w wypadzie mającym na celu ostrzelanie Memla, zakończonym starciem z okrętami niemieckimi koło Gotlandii. W pierwszej fazie starcia rosyjskie krążowniki bezskutecznie ścigały krążownik lekki „Augsburg” oraz uszkodziły i zmusiły do wyrzucenia się na brzeg krążownik minowy „Albatross”. „Admirał Makarow” został trafiony jednym pociskiem kal. 88 mm, który zniszczył reflektor i ranił jednego członka załogi (było to jedyne trafienie w okręty rosyjskie). Po nadpłynięciu posiłków niemieckich, z silniejszym krążownikiem pancernym SMS „Roon”, „Admirał Makarow” nie brał aktywnego udziału w walce prowadzonej przez „Bajana” z uwagi na wyczerpanie większości amunicji głównego kalibru i dużą odległość, a jedynie wezwał przez radio posiłki. W literaturze podkreśla się, że pozostały zapas amunicji (ok. 90 pocisków 203 mm i połowa 152 mm) pozwalał na podjęcie walki, w której „Admirał Makarow” mógł odciągać uwagę przeciwnika od „Bajana”, jednak dowódca rosyjskiego zespołu nie skorzystał z tej możliwości. Dopiero po nadpłynięciu krążownika pancernego „Ruryk” i pojedynku z nim, Niemcy wycofali się.
W dniach 17–18 (30–31) lipca 1915 roku „Admirał Makarow” brał udział w operacji osłony przebazowania pancernika „Sława” do Zatoki Ryskiej, przez Cieśninę Irbe, w pobliżu wód kontrolowanych przez Niemców, z uwagi na niemożność przejścia płytszą cieśniną Moonsund. Nie doszło przy tym do spotkań z nieprzyjacielem, a po doprowadzeniu pancernika do miejsca spotkania z niszczycielami z Zatoki Ryskiej, siły eskorty powróciły do baz. W dniach 16-17 (29–30) października „Bajan”, „Admirał Makarow”, „Oleg”, „Bogatyr” i pięć niszczycieli VIII dywizjonu patrolowały w Zatoce Botnickiej, w szwedzkich wodach, w celu przechwytywania statków niemieckich prowadzących handel ze Szwecją, jednak zdobyto tylko jeden statek „Frascatti” (1700 ton).
Pod koniec roku Rosjanie znowu podjęli wojnę minową. 29 października/11 listopada 1915 roku krążniki „Ruryk”, „Admirał Makarow”, „Bajan” i „Oleg”, osłaniane przez nowe drednoty i niszczyciele, postawiły na południe od Gotlandii 560 min, na których uszkodzeniu uległ niemiecki krążownik „Danzig” (12/25 listopada). W kolejnej operacji 23 listopada/6 grudnia te same okręty oraz „Bogatyr” postawiły 5 mil na południe od poprzedniej zagrody ponad 700 min, na których 1/14 stycznia 1916 roku uszkodzeniu uległ niemiecki krążownik „Lübeck”.
Zatoka Ryska i Wyspy Moonsundzkie (1916–1917)
Zimę 1915/1916 roku okręty Floty Bałtyckiej spędziły w bazach z powodu dużego zalodzenia. W tym czasie podjęto przygotowania do dozbrojenia „Bajana” i „Makarowa”, zdejmując działa 75 mm z kazamat i montując wzmocnienia pokładu, jednak samej arty