Administracja terenowa Polski Ludowej w latach 1944–1950

Po zakończeniu II wojny światowej, władze komunistyczne starały się ograniczyć znaczenie samorządu terytorialnego. Na początku przywrócono część regulacji z okresu II Rzeczypospolitej, co wynikało z potrzeb praktycznych. Jednak z czasem, wzorując się na rozwiązaniach radzieckich, samorząd terytorialny został zniesiony, a jego miejsce zajęła hierarchiczna struktura rad narodowych.

Statut tymczasowy rad narodowych i Manifest PKWN

Początkowo obserwowano sprzeczne tendencje: z jednej strony przywiązanie do tradycji przedwojennych, z drugiej – przyjęcie instytucji radzieckich. Z dniem 1 stycznia 1944 roku wprowadzono Statut tymczasowy rad narodowych, który przewidywał, że rady będą składały się z przedstawicieli „wszystkich organizacji i zrzeszeń demokratyczno-niepodległościowych” oraz z osób dokooptowanych, stanowiących 1/5 ich składu. Celem było osiągnięcie jednolitości władzy, co skutkowało brakiem innych organów terenowych. Ponadto, wprowadzono hierarchiczność, gdzie na czołowej pozycji znalazła się Krajowa Rada Narodowa (od stycznia 1945 roku jej prezydium).

22 lipca 1944 roku ogłoszono Manifest PKWN, który odrzucił konstytucję kwietniową i przywrócił niektóre demokratyczne zasady konstytucji marcowej. Wprowadzono terenowe rady narodowe: wojewódzkie, powiatowe i gminne, a także „upełnomocnionych przedstawicieli” Krajowej Rady Narodowej. Dekret z 21 sierpnia 1944 roku (Dz.U. z 1944 r. nr 2, poz. 8, z późn. zm.) przywrócił wojewodów i starostów.

Przywrócenie samorządu

Dekret PKWN z 23 listopada 1944 roku dotyczący organizacji i zakresu działania samorządu terytorialnego (Dz.U. z 1944 r. nr 14, poz. 74) wprowadził:

Przywrócenie organów wykonawczych samorządu – zarządów gminnych i miejskich, wraz z wójtami, burmistrzami i prezydentami oraz wydziałami powiatowymi.
Wprowadzenie samorządu wojewódzkiego, który miał posiadać organ przedstawicielski wybierany w powszechnych wyborach (po raz ostatni stwierdzono równouprawnienie kobiet i mężczyzn). Wydział wojewódzki był organem wykonawczym, w skład którego wchodziło 6 radnych z największą liczbą głosów. Osoby te musiały mieć minimum 5-letni staż w administracji rządowej lub samorządowej. Kadencja tego organu trwała 5 lat.

Dekret wprowadził dualizm władzy samorządowej i administracji, co oznaczało współistnienie administracji rządowej oraz samorządowej i rad narodowych. Rozbudowano administrację niezespoloną, z szczególną pozycją wojewódzkich i powiatowych organów Bezpieczeństwa Publicznego oraz Milicji Obywatelskiej. Zgodnie z dekretami, samorząd miał realizować zadania o charakterze lokalnym, które nie były zastrzeżone dla innych organów (zasada domniemania kompetencji).

Wyłączono z kompetencji samorządu:

pocztę
sprawy zagraniczne i handel
wymiar sprawiedliwości
bezpieczeństwo obrotu handlowego
sprawy wojskowe (np. aprowizacja wojska); w promieniu 50 km od linii frontu funkcjonowała administracja wojskowa.

W dekrecie szczegółowo uregulowano status szczebla gminnego, wprowadzając podwójne podporządkowanie: organom wyższego szczebla oraz organom administracji rządowej – kierownikowi resortu administracji (podobnie jak w ustawie „scaleniowej” z 1933 roku).

11 września 1944 roku przyjęto Ustawę o organizacji i zakresie działania rad narodowych (Dz.U. z 1944 r. nr 5, poz. 22, z późn. zm.), która nadała radom status organów uchwałodawczych samorządu terytorialnego. Rady mogły także opiniować kandydatury na stanowiska wojewody i starosty oraz wnioskować o ich odwołanie. Prezydia rad miały sprawować kontrolę społeczną nad organami rządowej administracji. Nowelizacja tej ustawy z 1946 roku zmieniła kolejność zadań: rady stały się organami planowania działalności publicznej i kontroli, a wykonywanie zadań organów uchwałodawczych samorządu stało się zadaniem zleconym.

Status Ziem Odzyskanych

W latach 1945–1949 istniało powołane dekretem z 13 listopada 1945 roku (Dz.U. z 1945 r. nr 51, poz. 295) Ministerstwo Ziem Odzyskanych, kierowane przez Władysława Gomułkę. Na tych ziemiach działały:

okręgowi i obwodowi pełnomocnicy rządu – organy administracji rządowej zespolonej, posiadające szerokie kompetencje, nazywane wojewodami i starostami. Podporządkowane im były także organy administracji niezespolonej.
rady narodowe – utworzone z opóźnieniem, ponieważ początkowo na tych terenach mieszkało niewielu Polaków.
początkowo podział administracyjny na okręgi i obwody odpowiadające dawnym powiatom niemieckim, który od 1945 roku został przekształcony w województwa i powiaty.

Rady narodowe zamiast samorządu

Lata 1949–1950 charakteryzowały się całkowitą recepcją rozwiązań radzieckich (centralizm demokratyczny). Ustawa z 20 marca 1950 roku o terenowych organach jednolitej władzy państwowej (Dz.U. z 1950 r. nr 14, poz. 130, z późn. zm.) wprowadziła:

likwidację samorządu terytorialnego,
likwidację terenowych organów administracji rządowej zespolonej (wojewodów, wicewojewodów, starostów, wójtów, wydziałów wojewódzkich i powiatowych),
przyznanie całej władzy radom narodowym, w których ramach organami administracji samorządowej były prezydia rad (organy wykonawczo-zarządzające). Prezydia podlegały podwójnemu podporządkowaniu (poziome – radzie narodowej i pionowe – prezydium wyższego stopnia, prezydia wojewódzkie były podporządkowane Radzie Ministrów). Rady narodowe stały się terenowymi jednolitymi organami władzy państwowej w gminach, dzielnicach większych miast, miastach, powiatach i województwach. Na szczycie hierarchicznego systemu rad znajdowała się Rada Państwa (powstała w 1947 roku, od 1952 roku będąca emanacją Sejmu).

Zadania rad były określone bardzo szeroko: