Adele Bloch-Bauer I

Adele Bloch-Bauer I – Złota Adela

Adele Bloch-Bauer I, znana również jako Złota Adela, to dzieło autorstwa Gustava Klimta (1862–1918). Uznawane jest za jedno z najważniejszych osiągnięć Klimta oraz austriackiej secesji (secesji wiedeńskiej).

W trakcie medialnej kampanii dotyczącej zwrotu obrazów utraconych podczas Anschlussu, które stanowią dziedzictwo Republiki Austrii, dzieło to bywało określane jako „ikona” kulturowej tożsamości kraju.

Według relacji prasowych, w 2006 roku obraz został sprzedany za rekordową kwotę 135 milionów dolarów (106,7 mln euro), co stanowiło wówczas najwyższą cenę uzyskaną na aukcji. Nabywcą, dla Neue Galerie New York na Manhattanie, był amerykański przedsiębiorca Ronald Lauder.

Opis obrazu

Adele Bloch-Bauer I to obraz olejny, na który nałożono srebrną folię oraz złoto płatkowe, o wymiarach 138 × 138 cm. Praca przyciąga uwagę realistycznie przedstawioną twarzą i rękami Adeli, które dominują w prawej górnej ćwiartce obrazu, kontrastując z płynnymi, ozdobnymi elementami w złotych odcieniach pozostałej części kompozycji.

Dzieło jest wyraźnie podzielone na dwie części: po prawej stronie widnieje Adela Bloch-Bauer, a lewa część jest niemal pusta, przedstawiająca wnętrze, w którym dolna część obrazu ukazuje rąbek sukni lub płaszcza portretowanej. Klimt zrezygnował z iluzji przestrzennej, przez co obraz sprawia wrażenie płaskiego. Naszkicowana przestrzeń ustępuje ornamentalnemu złotemu tłu, na którym fotel i suknia zlewają się ze sobą.

Wąska figura Adeli stoi w pozornie wyprostowanej postawie, jednak przy bliższym przyjrzeniu się dostrzegamy, że siedzi lub opiera się na miękkim fotelu, wypełniając całą pionową przestrzeń obrazu. Głowa, umiejscowiona w górnej części, wydaje się być wręcz odcięta. Ciemne włosy i nieproporcjonalnie duże czerwone usta kontrastują z blado-niebieskawą skórą na dekolcie sukni oraz rękach. Adela trzyma luźno splecione ręce na piersi i spogląda prosto na widza.

Wokół wąskiej sukni rozpościera się szeroki szal lub płaszcz, który swobodnie opada z ramion do brzegów obrazu.

Suknia, płaszcz, fotel oraz tło pokryte są złotem. W górnej części sukni znajduje się wąski pas podzielony prostokątami oraz szersza część z podwójnym rzędem wysokich, wąskich trójkątów. Następnie pojawia się wzór z stylizowanych oczu i dużych, płaskich trójkątów. Suknia jest nieco ciemniejsza niż otaczający płaszcz, który zdobiony jest ornamentami przypominającymi liście, tworzącymi fałdy. Złoty fotel w tle jest jedynie skąpo zasugerowany, z spiralnym wzorem i niemal niewidocznymi konturami.

Za tułowiem i głową znajdują się dwie duże prostokątne powierzchnie, które mogą przedstawiać poduszki w ciemnych kolorach, podkreślające jasną twarz Adeli.

Lewa część obrazu może przedstawiać ścianę wnętrza. Posiada płaską, marmurkową, złotą powierzchnię, z dolną ćwiartką w zielonym kolorze, oddzieloną od złotej powierzchni czarno-białym haftem w wzór szachownicy. Może to sugerować zieloną boazerię lub ścianę oraz listwę oddzielającą fotel od podłogi.

Scena

Obraz przedstawia Adelę Bloch-Bauer (1881–1925), córkę dyrektora generalnego Wiener Bankverein, Moritza Bauera, w wieku około 26 lat. Adela poślubiła znacznie starszego Ferdynanda Blocha (1864–1945) w 1899 roku, mając 18 lat. Jej siostra, Maria Theresa Bauer, znana jako Thedy, również wyszła za mąż za brata Ferdynanda, Gustava Blocha. Obie rodziny przyjęły nazwisko Bloch-Bauer.

Należeli do kulturowo otwartej żydowskiej wielkiej burżuazji w Wiedniu pod koniec XIX wieku. Ferdynand Bloch skutecznie prowadził cukrownię swojego ojca, działającą na skalę europejską. W salonie Adeli i Ferdynanda Bloch-Bauerów spotykali się artyści, pisarze oraz socjaldemokratyczni politycy, tacy jak Karl Renner, pierwszy kanclerz Republiki Austrii, oraz Julius Tandler, anatom i społecznik.

Maria Altmann (1916–2011), siostrzenica Adeli Bloch-Bauer i współdziedziczka obrazu, opisuje swoją ciotkę jako osobę cierpiącą, zawsze z bólem głowy, dymiącą jak parowóz, delikatną i ciemną. Mówiła o niej: „O natchnionej twarzy, pewna siebie, elegancka.”

Wśród artystów wspieranych przez parę, Gustav Klimt przyjaźnił się z Adelą Bloch-Bauer od 1899 roku. W 1901 roku ukończył portret Judith I, półakt biblijnej Judyty, do którego modelem była właśnie Adela, chociaż nie było to powszechnie znane. W 1909 roku powstał obraz Judith II, w którym także z dużym prawdopodobieństwem pozowała Adela.

Oprócz portretu Adele Bloch-Bauer I, Ferdinand Bloch-Bauer zakupił również inny portret swojej żony, Adele Bloch-Bauer II (1912), oraz cztery pejzaże: Birkenwald (1903), Schloß Kammer am Attersee III (1910), Jabłoń I (około 1912) i Domy w Unterach (około 1916). A także portret Amalie Zuckerkandl (1917/1918).

Powstanie obrazu

W 1903 roku Gustav Klimt otrzymał zamówienie od Ferdynanda Blocha-Bauera na stworzenie portretu jego żony. W ciągu następnych lat, do 1907 roku, stworzył ponad 100 rysunków i szkiców, które pozwoliły mu wyobrazić sobie obraz Adele Bloch-Bauer I. Cztery z tych szkiców, wykonane czarną kredą w 1903 roku, wskazują, że podstawowa konstrukcja obrazu była już ustalona na tym wczesnym etapie, sporna była jedynie dokładna pozycja modelki, zwłaszcza rąk i głowy.

Technika i styl

Portret Adeli Bloch-Bauer powstał w tzw. „złotym okresie” twórczości Klimta. W 1903 roku, podczas pobytu we Włoszech w Rawennie i Wenecji, wielokrotnie podziwiał wspaniałe, zdobione złotem mozaiki w kościołach. Zainspirowany tymi dziełami, zaczął stosować ten sposób ekspresji w swoich pracach. Eksperymentował z różnymi metodami, aby uzyskać pożądaną powierzchnię. Oprócz malarstwa olejnego, szczególnie stosował pastiglię jako metodę złocenia.

Tylko twarz, ramiona, ręce i dłonie są namalowane w sposób naturalistyczny. Tło oraz widoczna część stroju i fotel są jedynie częściowo realistyczne, przechodząc w ornamenty o abstrakcyjnych formach, co nie pozwala na jasną orientację przestrzenną. Jest to charakterystyczne dla technik, kolorów i form, które Klimt stosował w latach 1898–1900, inspirowanych sztuką bizantyjską, minojską, mykeńską, egipską oraz włoskim średniowiecznym malarstwem religijnym. Dodatkowo jego styl nawiązuje do wpływów drzeworytu japońskiego ukiyo-e oraz francuskiego impresjonizmu, które były modne w Europie w tym czasie.

Innymi znanymi dziełami Klimta z tego okresu są Wąż wodny (1904–1907), Stoclet Fries (1904–1910) – zamówienie dla belgijskiego przemysłowca z Brukseli, Trzy okresy z życia kobiety (1905) oraz Pocałunek (1907–1908), które obok „Złotej Adeli” stanowią kulminację jego złotego okresu. Kobiety były w tych latach głównym motywem twórczości Klimta.

Historia i proweniencja obrazu

Obraz Adele Bloch-Bauer I był wystawiany bezpośrednio po ukończeniu w 1907 roku w pracowni artysty w Wiedniu i po raz pierwszy ukazał się w tym samym roku jako ilustracja w czasopiśmie Deutsche Kunst und Dekoration. W tym samym roku brał także udział w Międzynarodowej Wystawie Sztuki w Mannheim, a rok później był prezentowany na Kunstschau Wien 1908. W 1910 roku znalazł się w wystawie w sali Klimta podczas IX Esposizione Internazionale di Venezia. Następnie, aż do 1918 roku, obraz nie był pokazywany i wisiał w mieszkaniu Ferdinanda i Adeli Bloch-Bauerów w Wiedniu, aż do momentu, gdy został zaprezentowany w Kunsthaus w Zürichu. W latach 1918–1921 był wypożyczony do Österreichische Galerie Belvedere.

Adela Bloch-Bauer zmarła 24 stycznia 1925 roku, pozostawiając w swoim testamencie życzenie, aby jej mąż przekazał Galerii Austriackiej obrazy Klimta, które były w jego posiadaniu. „Moje dwa portrety i cztery krajobrazy Gustava Klimta, proszę, aby po śmierci mojego męża przekazano Austriackiej Galerii Państwowej w Wiedniu”. W trakcie postępowania spadkowego Ferdynand Bloch-Bauer oświadczył, że obrazy były jego własnością i obiecał spełnić jej życzenie. Jeden z krajobrazów (Schloss Kammer am Attersee III) został przekazany w 1936 roku do Österreichische Galerie Belvedere. Adele Bloch-Bauer I zadebiutował w 1937 roku w Paryżu na wystawie sztuki austriackiej, a także był prezentowany w Bernie.

Po Anschlussie, który miał miejsce 12/13 marca 1938 roku, Ferdynand Bloch-Bauer uciekł najpierw do Czechosłowacji, a potem do Szwajcarii. Obrazy, podobnie jak większość jego majątku, pozostały w Austrii. Jego posiadłość w Czechosłowacji, dolny zamek w Panenskich Břežanach, była po przyłączeniu do III Rzeszy miejscem zamieszkania Reinharda Heydricha. Ferdynand Bloch-Bauer zmarł 13 listopada 1945 roku w Zurychu, nigdy nie wracając do Wiednia. Wcześniej odwołał wszystkie darowizny dla austriackich muzeów, anulując odpowiednie postanowienia testamentu.

Aktywa Bloch-Bauera oraz kolekcja dzieł sztuki i innych dóbr żydowskich zostały wywłaszczone przez narodowych socjalistów na podstawie zarządzenia urzędu podatkowego w Wiedniu z 24 kwietnia 1938 roku i poddane niemieckiemu zarządowi. Akcje jego cukrowni, które zostały zdeponowane w banku w Szwajcarii dla bezpieczeństwa, zostały wówczas sprzedane niemieckiemu inwestorowi Clemensowi Auerowi, znacznie poniżej ich wartości.

Pozostałe w Austrii elementy majątku, zarówno stałe, jak i ruchome, zostały zgodnie z prawem III Rzeszy powierzone zarządcy komisarycznemu, adwokatowi dr. Erichowi Führerowi. Zarządca sprzedał cały majątek, pałac, fabrykę, około 400 eksponatów kolekcji porcelany, obrazy z XIX wieku oraz gobeliny. Obrazów Klimta, w tym Adele Bloch-Bauer I, nie udało się sprzedać, gdyż nie spełniały one estetycznych wymogów nazistowskich funkcjonariuszy. Ostatecznie, w 1941 roku, austriacka galeria „Moderne Galerie” nabyła obrazy Klimta, w tym Adele Bloch-Bauer I oraz Jabłoń I.

Małżonkowie Bloch-Bauerowie nie mieli dzieci. Spadkobiercami Ferdynanda Bloch-Bauera były dzieci jego brata oraz jego szwagierki: Maria Altmann, Luise Gutmann i Robert Bentley. Krótko przed śmiercią, po zakończeniu wojny, pod koniec 1945 roku, Ferdinand Bloch-Bauer korzystał z usług wiedeńskiego adwokata dr. Rinescha, który miał prowadzić sprawę zwrotu skradzionego przez nazistów majątku. Rinesch kontynuował tę misję nawet po śmierci Bloch-Bauera, jako przedstawiciel ustawowy spadkobierców. Była to jednak tylko część ich dziedzictwa, co wynikało z powojennej procedury wydawania pozwoleń na wywóz składników majątku z Austrii w zamian za „aryzowane” dobra oraz związanym z tym „darem” części aktywów dla Austrii, co spowodowało zatrzymanie obrazów Klimta w kolekcji Österreichische Galerie Belvedere.

W 1998 roku w Austrii wprowadzono ustawę o restytucji dzieł sztuki, która dawała każdemu zainteresowanemu obywatelowi prawo do wglądu w dokumenty państwowych muzeów i galerii, określające, jakie dzieła zostały zakupione. Dziennikarz Hubertus Czernin, przeglądając te archiwa, poinformował spadkobierców Ferdynanda Bloch-Bauera o okolicznościach, w jakich obrazy Klimta po wojnie stały się własnością Republiki.

Maria Altmann, która od momentu ucieczki przed nazistami mieszkała w USA, starała się odzyskać swoje dziedzictwo, co zostało jednak odrzucone przez austriacką minister Elisabeth Gehrer. Spadkobiercy zaskarżyli tę decyzję do sądu, który uznał, że obraz został zgodnie z prawem przekazany na własność Österreichische Galerie Belvedere zgodnie z ostatnią wolą Adeli Bloch-Bauer.

W 2005 roku, po złożeniu przez Marię Altmann pozwu w USA przeciwko Republice Austrii, zwołano arbitraż, który w swojej decyzji z dnia 15 stycznia 2006 roku stwierdził, że „wymogi ustawy o restytucji dzieł sztuki z austriackich federalnych muzeów i galerii zostały spełnione”.

Po tym, jak Republika Austrii musiała zrezygnować z prawa pierwokupu pięciu obrazów (Adele Bloch-Bauer I, Adele Bloch-Bauer II, Jabłoń I, Buchenwald/Birkenwald oraz Domy w Unterach am Attersee), o łącznej szacunkowej wartości 300 milionów dolarów (około 250 milionów euro), zostały one przeniesione 14 lutego 2006 roku do Los Angeles, gdzie mieszkała Maria Altmann. Tam zostały wystawione w Los Angeles County Museum of Art.

W dniu 19 czerwca 2006 roku media informowały, że przedsiębiorca Ronald S. Lauder nabył portret Adele Bloch-Bauer rzekomo za 135 milionów dolarów (106,7 mln euro) w ramach prywatnej sprzedaży. Byłoby to najwyższa znana cena, jaką do tej pory zapłacono za obraz. Oficjalne potwierdzenie ceny ze strony Laudera lub prawnika Marii Altmann nie było dostępne, jednak prawnik potwierdził, że cena była znacznie wyższa niż dotychczasowa za najdroższy obraz Pabla Picassa, Chłopiec z fajką (sprzedany za 104,1 mln USD w 2004 roku). Już w listopadzie 2006 roku rekord ten został jednak pobity podczas sprzedaży obrazu No. 5, 1948 Jacksona Pollocka.

Obraz Adele Bloch-Bauer I został wystawiony 12 lipca 2006 roku w Neue Galerie New York, której Lauder jest współzałożycielem od 2001 roku. Stanowi tam kluczowy akcent w kolekcji austriackiej i niemieckiej sztuki z przełomu XIX i XX wieku.

Filmy

W 2006 roku powstał film dokumentalny Stealing Klimt w reżyserii Jane Chablani, w którym świadkowie, tacy jak Maria Altmann, Hubertus Czernin, Tina Walc, Jonathan Petropolous, Willy Korte i Randy Schoenberg, opowiedzieli o historii restytucji dzieł sztuki utraconych podczas Anschlussu Austrii.

W 2015 roku zrealizowano pełnometrażowy film Złota dama, który w uproszczony sposób przedstawia spór Marii Altmann o Złotą Adelę oraz cztery inne obrazy Klimta. W rolę Marii Altmann wcieliła się Helen Mirren.

Przypisy

Bibliografia

Fritz Novotny, Jan Dobai: Gustav Klimt, Residenz Verlag, Salzburg 1967.
Christian M. Nebehay: Gustav Klimt – Von der Zeichnung zum Bild, Edition Christian Brandstätter, Wiedeń, 1992, ISBN 3-85447-369-9.
Hubertus Czernin: Die Fälschung. Der Fall Bloch-Bauer. Band 1: Der Fall Bloch-Bauer und das Werk Gustav Klimts, Band 2., Czernin Verlag, Wiedeń 1999, ISBN 3-7076-0000-9.
Susanna Partsch: Gustav Klimt – Maler der Frauen, Prestel Verlag, München 2004, ISBN 3-7913-3243-0.
Rudolf Welser, Christian Rabl: Der Fall Klimt. Die rechtliche Problematik der Klimt-Bilder im Belvedere, Manz, Wiedeń 2005, ISBN 3-214-00332-1.
Christian Koch: Gustav Klimt, Prestel Verlag, München, 2005, ISBN 3-7913-3289-9.
Gottfried G. Fliedl: Gustav Klimt: 1862–1918; die Welt in weiblicher Gestalt, Köln: Taschen Verlag, 2006, ISBN 3-8228-5013-6.