Adaptogeny i ich właściwości
Adaptogeny, znane również jako zioła adaptacyjne czy substancje adaptogenne (łac. adaptō ‘przystosować się’; gr. γένος genos ‘ród’, ‘pochodzenie’), to naturalne substancje lub surowce roślinne o korzystnym dla zdrowia działaniu, które wspierają organizm w adaptacji do różnorodnych obciążeń stresem. Pomagają one w utrzymaniu homeostazy organizmu i nie wykazują działania modulującego ani skutków ubocznych.
Pojęcie adaptogen nie jest akceptowane w nowoczesnej terminologii farmakologicznej i klinicznej z powodu zbyt szerokiej definicji, niespecyficznych efektów działania oraz braku zastosowania w terapii chorób. Z powodu niejasności w mechanizmach działania, uznaje się, że adaptogeny mogą być szkodliwe lub neutralne, w zależności od kontekstu ich stosowania. W praktyce farmakologicznej preferuje się substancje o jasno określonym działaniu, które skutecznie przeciwdziałają znanym patologiom.
Wielu proponowanych adaptogenów było wykorzystywanych od wieków w tradycyjnej medycynie, w tym w ajurwedzie czy tradycyjnej medycynie chińskiej. Wzmożone zainteresowanie adaptogenami w kręgach naukowych zrodziło się z badań etnofarmakologicznych prowadzonych przez Władimira Komorowa (1895) oraz Aresenyeva (1903-1907) na Dalekim Wschodzie. Odkryto wówczas, że jagody cytryńca chińskiego, stosowane przez myśliwych ludu Nanai, miały działanie tonizujące, ograniczały pragnienie i głód, redukowały zmęczenie oraz poprawiały widzenie w warunkach słabego oświetlenia. Termin adaptogen został wprowadzony przez radzieckiego toksykologa N.V. Lazarewa w 1947 roku. Obecnie wczesne badania nad adaptogenami są traktowane jako pseudonauka z powodu ich zbyt ogólnych definicji, chociaż niektóre substancje, po szczegółowym zbadaniu, znalazły zastosowanie, jak np. żeń-szeń, który wspomaga metabolizm w kontekście terapii przeciwstarzeniowej.
Rośliny uznawane za źródło adaptogenów
Adaptogeny najczęściej pochodzą z roślin z rodzin: astrowatych, araliowatych, gruboszowatych oraz psiankowatych.
- brodziuszka wiechowata Andrographis paniculata
- traganek błotnisty Astragalus membranaceus
- aralia mandżurska Aralia mandschurica
- bakopa drobnolistna Bacopa monniera
- wąkrotka azjatycka Centella asiatica
- eleuterokok kolczasty Eleutherococcus senticosus
- lukrecja gładka Glycyrrhiza glabra
- Gynostemma pentaphyllum
- bazylia poświęcona Ocimum sanctum
- wszechlek żeń-szeń Panax ginseng (jego działanie polega na przyspieszaniu metabolizmu komórkowego)
- szczodrak krokoszowaty Rhaponticum carthamiodes
- różeniec górski Rhodiola rosea
- cytryniec chiński Schizandra chinensis
- witania ospała Withania somnifera
Zastosowanie
Ze względu na zbyt szerokie definiowanie chorób oraz ignorowanie przyczyn procesów, stosowanie adaptogenów może przynieść pozytywne efekty głównie przypadkowo, a nie z powodu dobrze udokumentowanego mechanizmu terapeutycznego. Proponowane zastosowania obejmują:
- profilaktykę chorób cywilizacyjnych
- wspomaganie rekonwalescencji
- suplementację diety sportowców, pracowników, żołnierzy i kosmonautów
- profilaktykę procesu starzenia się organizmu
- działanie antystresowe