Adaptacje filmowe literatury polskiej

Literatura polska

Literatura polska to piękna twórczość pisana w języku polskim oraz jego dialektach na terenach Polski od średniowiecza, obejmująca także dzieła stworzone poza granicami współczesnej Polski przez autorów używających języka polskiego. Od momentu powstania kina, literatura polska stała się częstym źródłem inspiracji dla adaptacji filmowych.

Przekrój historyczny

Choć pierwsze adaptacje filmowe polskiej literatury sięgają drugiej dekady XX wieku (takie jak Meir Ezofowicz z 1911 roku w reżyserii Aleksandra Hertza, inspirowana Elizą Orzeszkową, czy Quo vadis z 1912 roku, reż. Enrico Guazzoniego, według powieści Sienkiewicza), w okresie międzywojennym literatura często stawała się punktem odniesienia dla filmowców. Jednak wiele adaptacji skupiało się na melodramatycznych wątkach, pomijając społeczne konteksty pierwowzorów. Takie zarzuty kierowano m.in. do ekranizacji Cyganka Aza (reż. Artur Twardyjewicz, 1926) na podstawie powieści Chata za wsią Józefa Ignacego Kraszewskiego, Ziemi obiecanej (reż. Aleksander Hertz, 1927) według Władysława Reymonta, Przedwiośnia (reż. Henryk Szaro, 1928) według Stefana Żeromskiego, Wiatru od morza (reż. Kazimierz Czyński, 1930) oraz Mogile nieznanego żołnierza (reż. Ryszard Ordyński, 1927) według Andrzeja Struga. Elżbieta Szyngiel zauważyła, że adaptacja Ordyńskiego umniejszyła romantyczną ideę związku człowieka z naturą, pomijając jej kluczowe znaczenie. Dodatkowo, przerysowane aktorstwo znanych gwiazd scenicznych utrudniało skuteczne przeniesienie literackich dzieł na ekran. Za udane adaptacje uznawano jedynie filmy nakręcone przez Józefa Lejtesa, takie jak Dziewczęta z Nowolipek (1937) i Granica (1938), które poruszały istotne problemy społeczne i odnosiły się do skomplikowanej rzeczywistości sanacyjnej Polski przed wybuchem wojny.

Po II wojnie światowej, na polskie kino nałożono doktrynę socrealizmu, co spowodowało, że nawet powojenne adaptacje literackie traciły elementy mogące wywołać refleksje u widza. Na przykład, w adaptacji Piątki z ulicy Barskiej (1953) Kazimierza Koźniewskiego, główny antagonista, majster Macisz, został pozbawiony swoich pepeesowskich korzeni, a w filmie Pod gwiazdą frygijską (1954) Jerzego Kawalerowicza usunięto kontrowersyjne przemówienie postaci sugerującej, że Jezus Chrystus mógłby być komunistą. Filmy socrealistyczne okazały się jedynie upartyjnionymi kopiami literackich pierwowzorów. Prawdziwą zmianę przyniosło dopiero Pokolenie (1955) Andrzeja Wajdy, które zredukowało elementy propagandowe, narzucane przez samego pisarza-scenarzystę.

Okres polskiej szkoły filmowej z lat 60. i 70. XX wieku zrewolucjonizował sposób adaptacji dzieł literackich przez polskich reżyserów. Piotr Zwierzchowski zauważył, że różnorodność adaptacji Wajdy, Munka, Kawalerowicza i Hasa była ich największą siłą, wynikającą z umiejętności dostrzegania wartości, które były niewidoczne dla pisarzy. Najlepszym przykładem twórczej reinterpretacji literackiego pierwowzoru jest Popiół i diament (1958) Wajdy na podstawie powieści Jerzego Andrzejewskiego, w której reżyser wprowadził elementy symbolizmu i romantyzmu polskiego. Kluczową scenę, w której byli akowcy zapalają lampki ze spirytusem, wymyślił asystent reżysera, Janusz Morgenstern. Zbigniew Cybulski, odgrywający rolę Maćka, zinterpretował swoją postać na wzór bohaterów Jamesa Deana. Inne przykłady przesunięcia akcentów można znaleźć w wczesnych filmach Hasa, takich jak Pętla (1957) i Wspólny pokój (1959), w których wydobył egzystencjalną symbolikę z obyczajowych opowieści.

Reżyserzy polskiej szkoły filmowej w latach 60. i 70. XX wieku zdobyli uznanie dzięki adaptacjom klasycznych dzieł polskiej literatury. Wajda w 1965 roku przeniósł na ekran Popioły Stefana Żeromskiego, uwydatniając mniej popularne motywy powieści i narażając się na krytykę za rzekome błędy historyczne. Odpowiadając na krytykę, stwierdził, że Żeromski rzeczywiście opisał tragedię San Domingo. Wajda dodał do filmu zakończenie, w którym oślepiony Rafał Olbromski wraca z nieudanej ofensywy napoleońskiej, co ks. Andrzej Luter skomentował jako symbol sparaliżowanego narodu. Ziemia obiecana (1974) według Władysława Reymonta była również przekorną adaptacją, w której Wajda zredukował nacjonalistyczny przekaz Reymonta na rzecz ponadnarodowej krytyki dzikiego kapitalizmu.

W 1966 roku Faraon Bolesława Prusa w reżyserii Jerzego Kawalerowicza pozostał wierny literackiemu pierwowzorowi, przeciwstawiając młodego władcę Egiptu Ramzesa doświadczonym kapłanom pod przewodnictwem Herhora. Ekranizacje Hasa, takie jak Lalka (1968), także według Prusa, pomijały kluczowe wątki, koncentrując się na nieszczęśliwej miłości Wokulskiego do Izabeli Łęckiej, przedstawiając go jako zagubionego flâneura. W podobnym stylu nakręcono Sanatorium pod Klepsydrą (1973) na podstawie opowiadań Brunona Schulza, w którym Has wprowadził dodatkowe wątki, takie jak pogrom żydowski oraz tragiczny koniec głównego bohatera.

Apogeum adaptacji polskich dzieł literackich miało miejsce w latach 60. i 70. XX wieku, dzięki efektownym ekranizacjom prozy Henryka Sienkiewicza (takim jak Krzyżacy, 1960, reż. Aleksander Ford; Pan Wołodyjowski, 1969, reż. Jerzy Hoffman; Potop, 1974, reż. Jerzy Hoffman), a także dzięki próbom przeniesienia innych epopei narodowych na ekran. Chłopi (1973) Jana Rybkowskiego, oparty na najsłynniejszej powieści Reymonta, zachował serialową konwencję, skupiając się na wierności fabule i ograniczając tło do statycznych scen dialogowych. Jerzy Antczak w adaptacji Noce i dnie (1974) Marii Dąbrowskiej wprowadził narracyjną ramę pożaru Kalińca podczas I wojny światowej, a w retrospekcjach ukazał wspomnienia głównej bohaterki, Barbary.

W latach 80. XX wieku powstały inne znakomite adaptacje polskiej literatury. Austeria (1982) Jerzego Kawalerowicza, oparta na powieści Juliana Stryjkowskiego, nawiązywała do tragedii chasydów w I wojnie światowej i Zagłady Żydów. Tadeusz Konwicki, w ekranizacji Dolina Issy Czesława Miłosza, wzbogacił narrację filmu o wątek Tomaszka, utożsamianego z młodym Miłoszem. W przełomie XX i XXI wieku zauważono wzrost liczby adaptacji lektur szkolnych, w tym: Ogniem i mieczem (1999) Hoffmana, Quo vadis (2001) Kawalerowicza, oraz W pustyni i w puszczy (2003) Gavina Hooda, wszystkie na podstawie prozy Sienkiewicza, a także Pan Tadeusz (1999) Wajdy według Adama Mickiewicza oraz Przedwiośnie (2001) Filipa Bajona według Żeromskiego. Lubelski zauważył, że te filmy były „w zasadzie poprawne ilustracyjnie, nie skłaniające widza do przemyśleń związanych z jego życiową sytuacją”, a ich twórcy wpadali w pułapkę dostosowywania estetyki adaptacji do gustów młodzieży, przyzwyczajonej do szybkiego tempa wideoklipów. Paradoksalnie, Pan Tadeusz przetrwał w świadomości widzów głównie dzięki polonezowi skomponowanemu przez Wojciecha Kilara, który zastąpił dotychczas wykonywany na studniówkach polonez Pożegnanie ojczyzny Michała Kleofasa Ogińskiego.

Przypisy

Bibliografia

  • JustynaJ. Bucknall-Hołyńska, Marek Hłasko na ekranie: scenariusze, adaptacje, filmowe portrety pisarza, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 2015, ISBN 978-83-232-2829-5.
  • PaulP. Coates, ‘Choose the Impossible’: Wojciech Has reframes Prus’s Lalka, „Studies in Eastern European Cinema”, 4 (1), 2013, s. 83–86, DOI: 10.1386/seec.4.1.79_1.
  • KrystynaK. Duniec, Kino jako dekonstrukcja pamięci. O aktorstwie dwudziestolecia międzywojennego, „Kwartalnik Filmowy”, 57–58, 2007, s. 6–13, ISSN 0452-9502.
  • AdamA. Garbicz, JacekJ. Klinowski, Kino, wehikuł magiczny. Przewodnik osiągnięć filmu fabularnego, t. 2, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1987, ISBN 83-08-013-77-5.
  • JacekJ. Gybusz, Lejtes, „Kino”, 24, 1983, s. 5.
  • SebastianS. Jagielski, Blask męskiego związku. „Ziemia obiecana” Andrzeja Wajdy jako film kumpelski, „Kwartalnik Filmowy”, 77–78, 2012, s. 25–54, ISSN 0452-9502 [dostęp 2020-09-12].
  • MałgorzataM. Jakubowska, Czasowe warstwy narracji. „Sanatorium pod Klepsydrą” Wojciecha Jerzego Hasa, „Kwartalnik Filmowy”, 71–72, 2010, s. 146–160, ISSN 0452-9502.
  • KrzysztofK. Kornacki, Popiół i diament Andrzeja Wajdy, Gdańsk: Słowo/obraz terytoria, 2011, ISBN 83-7453-858-9.
  • IwonaI. Kurz, Jerzy Kawalerowicz, „Austeria”, „Kino”, 12, 2009, s. 50–51, ISSN 0452-9502.
  • SewerynS. Kuśmierczyk, Wyprawa bohatera w polskim filmie fabularnym, Warszawa: Czuły Barbarzyńca Press, 2014, ISBN 83-62676-41-8.
  • TadeuszT. Lubelski, Historia kina polskiego 1895–2014, Kraków: Universitas, 2015, ISBN 978-83-242-2707-5.
  • AndrzejA. Luter, Ten wróg nazywa się Wajda. „Popioły” odrestaurowane, „Gazeta Wyborcza”, 13 marca 2014 [dostęp 2020-09-12].
  • AndrzejA. Luter, Iskra nie powstaje z popiołów, „Więź”, 15 września 2018 [dostęp 2020-09-12] (pol.).
  • EwaE. Mazierska, (Bez)sens życia we wczesnych filmach Wojciecha Jerzego Hasa, „Kwartalnik Filmowy”, 77–78, 2012, s. 95–110, ISSN 0452-9502.
  • TadeuszT. Miczka, Inspiracje plastyczne w twórczości filmowej i telewizyjnej Andrzeja Wajdy, Katowice: Uniwersytet Śląski, 1987, ISBN 83-226-0185-9.
  • MateuszM. Nieć, Mitologia polityczna wczesnych filmów Jerzego Kawalerowicza, „Kultura i Społeczeństwo”, 3, 63, 2020, s. 171-201, DOI: 10.35757/KiS.2019.63.3.9.
  • ElżbietaE. Szyngiel, „Upaństwowienie romantyzmu” w kinie II RP. O Panu Tadeuszu w reżyserii Ryszarda Ordyńskiego, „Załącznik Kulturoznawczy” (5), 2018, s. 55–75.
  • BronisławB. Tumiłowicz, Muzyka trwalsza od filmu [online], Przegląd, 7 stycznia 2014 [dostęp 2020-09-20] (pol.).
  • PiotrP. Witek, Andrzej Wajda As Historian, [w:] Robert A.R.A. Rosenstone, ConstantinC. Parvulescu (red.), A Companion to the Historical Film, Malden – Oxford: Willy-Blackwell, 2013, s. 162–163.
  • PiotrP. Zwierzchowski, Adaptacja i problem autorstwa w kinie socrealistycznym, „Kwartalnik Filmowy” (49–50), 2005, s. 78–103, ISSN 0452-9502 [dostęp 2020-09-12].