Adaptacja filmowa
Adaptacja filmowa (łac. adaptatio ’przystosowanie’), znana również jako ekranizacja, to przeróbka pierwotnego materiału literackiego, teatralnego, muzycznego lub innego rodzaju sztuki, mająca na celu przekształcenie go na potrzeby filmu. Głównym zamiarem ekranizacji jest dostosowanie adaptowanego utworu do wymogów nowego medium oraz oczekiwań nowej publiczności.
Rodzaje operacji adaptacyjnych
Agnieszka Ogonowska zauważa, że:
Marek Hendrykowski wyróżnia siedem typów operacji adaptacyjnych. Cztery z nich: substytucja, redukcja, addycja oraz inwersja, pochodzą z kategorii operacji retorycznych zaproponowanej przez Edwarda Balcerzana. Poza nimi Hendrykowski identyfikuje jeszcze trzy: transakcentację, kompresję i amplifikację.
Substytucja (ekwiwalencja, zamiana, transmutacja, podstawienie) polega na zamianie elementu z pierwowzoru na inny, włączony do adaptacji. Hendrykowski podkreśla, że „zamiana jednego elementu na drugi nie daje całkowitej swobody wyboru i powinna przebiegać w określonych granicach współzależności i współznaczenia”. Przykładem nieudanej substytucji jest film Uwikłanie (2011) Jacka Bromskiego, który bazuje na powieści Zygmunta Miłoszewskiego, gdzie reżyser wymienił doświadczonego prokuratora Teodora Szackiego na nową postać, Agatę Szacką, co znacząco wpłynęło na kształt adaptacji.
Redukcja (detrakcja, odjęcie, usunięcie) polega na pominięciu w filmie elementów obecnych w pierwowzorze. Często stosowany zabieg, jak skracanie dialogów, może prowadzić do całkowitej zmiany sensu oryginału. Tadeusz Lubelski krytykuje film Przedwiośnie (2001) Filipa Bajona, który został zrealizowany na podstawie powieści Stefana Żeromskiego, w którym istotne oskarżenie Cezarego Baryki zostało ocenzurowane.
Addycja (adiekcja, dodanie, dorzucenie) odnosi się do wprowadzenia do filmu elementów, które nie występują w oryginale. Przykładem może być Sanatorium pod Klepsydrą (1974) Wojciecha Jerzego Hasa, gdzie reżyser łączy motywy z różnych opowiadań Brunona Schulza, dodając nowe znaczenia, takie jak wszechobecne motywy śmierci.
Inwersja (przestawienie) to zmiana kolejności wydarzeń w porównaniu z pierwowzorem. Rzadziej stosowana technika, przykładem jest film Kanał (1957) Andrzeja Wajdy na podstawie opowiadania Jerzego Stefana Stawińskiego, gdzie akcja opowiadania toczy się chronologicznie, a film otwiera prolog z informacją o śmierci bohaterów.
Amplifikacja (wzmocnienie, podkreślenie, zaakcentowanie) to uwydatnienie w adaptacji pewnych cech pierwowzoru. Często amplifikacja łączy się z substytucją, redukcją i addycją. Przykładem skutecznej amplifikacji jest film Lot nad kukułczym gniazdem (1975) Milosza Formana, który większą uwagę poświęca postaci McMurphy’ego w porównaniu z powieścią Kena Keseya.
Transakcentacja (przeniesienie akcentu ważności) to celowy zabieg, w którym autor adaptacji zmienia rozkład elementów ważności w dziele. Często stosuje się ją w połączeniu z redukcją, aby uwydatnić konkretne elementy adaptacji. Przykładem jest Popiół i diament (1958) Wajdy, w którym postać Maćka Chełmickiego, w oryginale drugoplanowa, w filmie zdobywa pierwszoplanową rolę.
Kompresja (kondensacja struktury pierwowzoru) to stworzenie filmowego ekstraktu pierwowzoru, łączącego redukcję i substytucję. Seweryna Wysłouch wskazuje na przykład Kafkę (1992) Zbigniewa Rybczyńskiego jako film, który nie jest ani biografią pisarza, ani adaptacją konkretnej powieści, lecz syntetycznym ujęciem całej twórczości autora.
Rodzaje adaptacji filmowych
Adaptacje literatury
Od początku kinematografii podejmowano próby przeniesienia kanonu dzieł literackich na ekran. Ze względu na ograniczenia techniczne w pierwszych dekadach XX wieku, adaptacje musiały często podlegać znaczącym redukcjom. Tadeusz Lubelski zauważa, że pionierem w tej dziedzinie był Georges Méliès, który wprowadzał do swoich filmów klasyczne dzieła literackie, od Odysei Homera po Podróże Guliwera Jonathana Swifta. Próbą podniesienia statusu ekranizacji literatury były filmy artystyczne, które starały się przyciągnąć również odbiorców o wyższej kulturze.
Postęp technologiczny umożliwił wydłużenie projekcji filmowych, co wpłynęło na dokładność adaptacji. Przykładem jest Narodziny narodu (1915) Davida Warka Griffitha, gdzie psychologizacja działań postaci została zastąpiona montażem. Jednak w kolejnych latach, z powodu braku dźwięku, filmy często korzystały z cytatów z literackich pierwowzorów, jak w przypadku Pana Tadeusza (1928) Ryszarda Ordyńskiego.
Problemy cenzury, zarówno ekonomicznej, jak i obyczajowej, nadal wpływały na adaptację literatury. Film Chciwość (1924) Ericha von Stroheima, w pierwotnej wersji blisko ośmiogodzinnej, został skrócony przez wytwórnię Metro-Goldwyn-Mayer do dwóch godzin, co skutkowało negatywnymi recenzjami. Cenzura obyczajowa często zmieniała zakończenia, jak w przypadku Gron gniewu (1940) Johna Forda, gdzie dramatyczne zakończenie powieści Steinbecka zostało złagodzone.
Niekiedy reżyserzy samodzielnie wprowadzali drastyczne zmiany w treści pierwowzorów, jak Stanley Kubrick w Mechanicznej pomarańczy (1971), gdzie usunął klamrę narracyjną powieści, czy Pier Paolo Pasolini w 120 dniach Sodomy (1974), przenosząc akcję do realiów faszystowskich Włoch. Również Volker Schlöndorff w Blaszanym bębenku (1979) skupił się na wczesnych losach Oskara Matzeratha, pomijając wątki powojenne. Martha Fiennes w Onieginie (1999) zaktualizowała język dzieła Puszkina i większy nacisk położyła na postać Tatiany.
Adaptacje dzieł literackich, które nie budziły kontrowersji, przynosiły największe zyski. Powieści przygodowe, klasyki literatury i kryminały cieszyły się szczególnym powodzeniem. Filmy takie jak Frankenstein (1931) oraz Dracula (1931) stały się kultowymi adaptacjami literatury grozy, a także filmy animowane Disneya przekształcały baśnie i powieści dla dzieci.
Adaptacje komiksów
Adaptacje filmowe na podstawie komiksów cieszą się dużym zainteresowaniem. Filmy i seriale animowane, takie jak Asterix Gall (1967) czy Smerfy (1981-1989), oddają wizualny styl pierwowzorów. Japońska kultura filmowa obfituje w adaptacje mang, jak Nausika z Doliny Wiatru (1984) czy Akira (1988).
Produkcje aktorskie na podstawie komiksów wiążą się z wyzwaniami. Filmy z lat 70. i 80. XX wieku, takie jak Superman (1978) i Batman (1989), osiągały sukcesy kasowe, ale nie zawsze były uznawane za wartościowe artystycznie. Kluczowym dylematem pozostaje, czy trzymać się stylu pierwowzoru, czy dostosować się do medium filmowego. Udało się to w trylogii Christophera Nolana o Batmanie, która zyskała uznanie dzięki poważniejszemu tonowi i aktualnym aluzjom.
Adaptacje sztuk teatralnych
Teatr jest również źródłem wielu ekranizacji. William Shakespeare pozostaje jednym z najczęściej adaptowanych twórców, a przykładem kreatywnej interpretacji jego utworów jest Tron we krwi (1957) Akiry Kurosawy, który przenosi akcję Makbeta do feudalnej Japonii. Różnorodne adaptacje Hamleta czy Romea i Julii pokazują, że dramaty mogą być interpretowane w sposób tradycyjny lub nowoczesny, jak w wersji Baza Luhrmanna z 1996 roku.
Adaptacje dzieł muzycznych
Muzyka, w tym opery i musicale, jest kolejnym źródłem inspiracji dla filmowców. Utwory muzyczne mogą stanowić tło dla wydarzeń filmowych, jak w przypadku Czas Apokalipsy (1979) z użyciem Galopu Walkirii. W niektórych filmach fabuła opiera się na całych albumach muzycznych, jak w A Hard Day’s Night (1964) z repertuarem The Beatles.
Adaptacje oper również odnoszą sukcesy, jak Don Giovanni (1979) Josepha Loseya, a musicalowe adaptacje, takie jak Jesus Christ Superstar (1973), zdobywają uznanie, choć nie zawsze są artystycznie udane.
Adaptacje sztuk pięknych
Reżyserzy filmowi sięgają także po inspiracje ze sztuk pięknych. Akira Kurosawa w Snach (1990) przedstawia wizję spotkania z Vincentem van Goghiem. Młyn i krzyż (2011) Lecha Majewskiego ożywia obrazy Pietera Breughla, a Twój Vincent (2017) jest pełnometrażową animacją inspirowaną dziełami van Gogha.
Adaptacje gier komputerowych
Adaptacje gier komputerowych to osobny fenomen, od lat 70. XX wieku zyskujący na popularności. Pierwszą była adaptacja Pac-Man w 1982 roku, a później powstały filmy takie jak Super Mario Bros. (1993) czy Mortal Kombat (1995). Jednak większość tych adaptacji nie ma aspiracji artystycznych, a ich celem jest przede wszystkim komercyjny sukces. Wyjątkami są takie produkcje jak The Last of Us (2023), które zdobyły uznanie krytyków.
Zobacz też
Oscar za najlepszy scenariusz adaptowany
Nagroda Brytyjskiej Akademii Filmowej za najlepszy scenariusz adaptowany
Nagroda Satelita dla najlepszego scenariusza adaptowanego
Przypisy
Bibliografia
EwaE. Bal EwaE., Nażywość w kinie? O problematyczności odbioru „Salò, czyli 120 dni Sodomy” Piera Paola Pasoliniego, „Kwartalnik Filmowy”, 87–88, 2014, s. 47, ISSN 0452-9502.
RosamundR. Bartlett RosamundR., Tolstoy in art and on film [online], OUPblog, 7 maja 2016 [dostęp 2020-07-18] (ang.).
AnneA. Billson AnneA., Which is the best version of The Three Musketeers?, „The Daily Telegraph”, 2 lutego 2014, ISSN 0307-1235 [dostęp 2020-07-18] (ang.).
DominicD. Bliss DominicD., Comic Timing in Angoulême: Le Festival International de la Bande Dessinée [online], France Today, 2 lutego 2017 [dostęp 2021-02-21] (ang.).
DavidD. Crow DavidD., The Bleeding Heart of Dracula, „Den of Geek”, 13 listopada 2019 [dostęp 2020-07-18].
DobrochnaD. Dabert DobrochnaD., Sposoby istnienia muzyki klasycznej w filmie fabularnym, „Przestrzenie Teorii”, 5, 2007, s. 187–204, DOI: 10.14746/pt.2005.5.12, ISSN 2450-5765 [dostęp 2020-07-18].
RickR. DeCroix RickR., The Many Adventures of Winnie the Pooh, „Journal of Popular Film & Television”, 2, 24, 1996, s. 102, ISSN 0195-6051.
AnnaA. Depta AnnaA., Adaptacje filmowe polskich powieści kryminalnych na przykładzie twórczości Zygmunta Miłoszewskiego, „Biblioteka Postscriptum Polonistycznego”, 7, 2018, s. 35–50, ISSN 1898-1593.
Marcin M.M.M. Drews Marcin M.M.M., Egranizacje – ćwierć wieku temu to był szał! [online], Antyweb, 27 lutego 2014 [dostęp 2024-03-18] (pol.).
RogerR. Ebert RogerR., Dracula movie review & film summary (1931) [online], 19 września 1999 [dostęp 2020-07-18] (ang.).
BethB. Elderkin BethB., 8 Essential Anime Movies That Will Turn You Into A Fan [online], Kotaku Australia, 3 maja 2020 [dostęp 2021-02-21] (ang.).
RebeccaR. Ford RebeccaR., How Hollywood Is Getting Back in the Agatha Christie Business, „The Hollywood Reporter”, 422, 2016, s. 76–77, ISSN 0018-3660.
MartaM. Górna MartaM., 20 najlepszych filmów na podstawie książek Stephena Kinga, „Gazeta Wyborcza”, 31 lipca 2017, ISSN 0860-908X [dostęp 2020-07-18].
IwonaI. Gródź IwonaI., Filmowe sny artysty… Kilka uwag o Snach Akiry Kurosawy, „Dyskurs”, 16, 2013, s. 112–128, ISSN 1733-1528.
CarolC. Hall CarolC., A Different Drummer: The Tin Drum Film and Novel, „Literature/Film Quarterly”, 4, 18, 1990, s. 236–244, ISSN 2573-7597.
JesseJ. Hassenger JesseJ., Why is Angry Birds 2 so relentlessly popular on Netflix? [online], Polygon, 17 marca 2020 [dostęp 2020-07-18] (ang.).
AlicjaA. Helman AlicjaA., Carmen, „Kino”, 42 (1), 2008, s. 60–63, ISSN 0023-1673.
AlicjaA. Helman AlicjaA., Hamlet, część pierwsza, „Kino”, 49 (9), 2014, s. 64–67, ISSN 0023-1673.
AlicjaA. Helman AlicjaA., Makbet i jego żona, część druga, „Kino”, 51 (5), 2016, s. 62–63, ISSN 0023-1673.
AlicjaA. Helman AlicjaA., Eugeniusz Oniegin, „Kino”, 52 (6), 2017, s. 61–62, ISSN 0023-1673.
MarekM. Hendrykowski MarekM., Adaptacja jako przekład intersemiotyczny, „Przestrzenie Teorii”, 20, 2015, s. 175–184, DOI: 10.14746/2013.20.12, ISSN 1644-6763 [dostęp 2020-07-17].
OlgaO. Katafiasz OlgaO., I po burzy…, „Didaskalia” (108), 2012, s. 15–19, ISSN 1233-0477.
DaveD. Kehr DaveD., Epic novel, epic film: The tragic fate of Stroheim’s ‘Greed’, „Chicago Tribune”, 25 października 1992, s. 5, ISSN 1085-6706.
BaytiB. Kurt BaytiB., Frankenstein Adaptations Are Almost Never Frankenstein Adaptations, „Den of Geek!”, 25 października 2019 [dostęp 2020-07-18].
PascalP. Lefèvre PascalP., Incompatible Visual Ontologies? The Problematic Adaptation of Drawn Images, [w:] IanI. Gordon, MarkM. Jancovich, Matthew P.M.P. McAllister (red.), Film and Comic Books, Jackson: University Press of Mississippi, 2007, s. 1–12, ISBN 978-1-57806-977-4.
TadeuszT. Lubelski TadeuszT., Historia kina polskiego 1895–2014, Kraków: Universitas, 2015, ISBN 978-83-242-2707-5.
TadeuszT. Lubelski TadeuszT., Lumière i Méliès: fotograf i iluzjonista inicjują kinematograf, [w:] TadeuszT. Lubelski, IwonaI. Sowińska, RafałR. Syska (red.), Kino nieme, Kraków: Universitas, 2012, s. 131–132, ISBN 97883-242-2383-1.
ZygmuntZ. Machwitz ZygmuntZ., Król Edyp [online], Akademia Filmowa [dostęp 2020-07-18].
LechL. Majewski LechL., MagdalenaM. Lebecka MagdalenaM., Chcę być uczniem mistrzów, „Więź”, 54 (631–632), 2011, s. 20–24, ISSN 0511-9405.
MarcinM. Maron MarcinM., Między mitem a historią: tajemnica filmowego języka „Sanatorium pod klepsydrą” Wojciecha J. Hasa, [w:] TadeuszT. Lubelski (red.), Od Mickiewicza do Masłowskiej. Adaptacje filmowe literatury polskiej, Kraków: Universitas, 2014, s. 247, ISBN 978-83-242-2352-7.
JudithJ. Martin JudithJ., ‘Don Giovanni’: It Works, „The Washington Post”, 9 listopada 1979, ISSN 0190-8286 [dostęp 2020-07-18] (ang.).
JohnJ. Mundy JohnJ., Śpiewający Kopciuszek, albo brytyjski film muzyczny, „Kwartalnik Filmowy”, 52, 2005, s. 108–109, ISSN 0452-9502.
AgnieszkaA. Ogonowska AgnieszkaA., Adaptacja filmowa jako przykład zjawiska intermedialności, „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis”, 135, 2011, s. 113–127.
MichałM. Oleszczyk MichałM., David Wark Griffith: kino uczy się opowiadać, [w:] TadeuszT. Lubelski, IwonaI. Sowińska, RafałR. Syska (red.), Kino nieme, Kraków: Universitas, 2012, s. 280–287, ISBN 97883-242-1536-2.
MichałM. Piepiórka MichałM., Twój Vincent, „Kino”, 52 (10), 2017, s. 66, ISSN 0023-1673.
Łukasz A.Ł.A. Plesnar Łukasz A.Ł.A., Hollywood: pod znakiem Wielkiego Kryzysu, [w:] TadeuszT. Lubelski, IwonaI. Sowińska, RafałR. Syska (red.), Kino klasyczne, Kraków: Universitas, 2011, s. 126, ISBN 978-83-242-1662-8.
AshleyA. Polasek AshleyA., The Post-Millennial Sherlock Holmes: Adapting the Great Detective in the 21st Century, „The Baker Street Journal”, 63 (2), 2013, s. 50–52.
SusanaS. Polo SusanaS., Nausicaä of the Valley of the Wind reminds us that everything changes, and life goes on [online], Polygon, 25 maja 2020 [dostęp 2021-02-21] (ang.).
JamieJ. Portman JamieJ., Stage-to-screen failures; There are some things only ‘live’ can accomplish, „National Post”, 5 lutego 2020, FP12, ISSN 1486-8008 (ang.).
AdamA. Poulisse AdamA., Comics, film adaptations big business for creators, retailers, „The Berkshire Eagle”, 11 maja 2013, ISSN 0895-8793 [dostęp 2020-07-18].
AndrewA. Pulver AndrewA., Saturday Review: Arts: Adaptation of the week No. 53 The Jungle Book (1967), „The Guardian”, 9 kwietnia 2005, s. 19, ISSN 0261-3077.
AdamA. Roberts AdamA., The History of Science Fiction, London: Palgrave Macmillan UK, 2006, DOI: 10.1057/9780230554658_7, ISBN 978-0-230-55465-8 (ang.).
PawełP. Sitkiewicz PawełP., Film animowany w cieniu Disneya, [w:] TadeuszT. Lubelski, IwonaI. Sowińska, RafałR. Syska (red.), Kino klasyczne, Kraków: Universitas, 2011, s. 537–541, ISBN 97883-242-2234-6.
GrażynaG. Stachówna GrażynaG., Filmowa kariera jednego wiersza. „Miłość od pierwszego wejrzenia” Wisławy Szymborskiej po mandaryńsku, [w:] TadeuszT. Lubelski (red.), Od Mickiewicza do Masłowskiej. Adaptacje literatury polskiej, Kraków: Universitas, 2014, s. 402–411, ISBN 978-83-242-2479-1.
BrianB. Truitt BrianB., Frankenstein’s movie history: The good, bad and ugly, „USA Today”, 22 stycznia 2014, ISSN 0734-7456 [dostęp 2020-07-18] (ang.).
BarbaraB. Ulrich BarbaraB., Au sujet d’Antigone, „Le Portique”, 33, maj 2014, ISSN 1283-8594 [dostęp 2020-07-18] (fr.).
AlisonA. Willmore AlisonA., The Impossible Politics of Joker [online], Vulture, 10 października 2019 [dostęp 2021-02-21] (ang.).
SewerynaS. Wysłouch SewerynaS., Adaptacja filmowa – przekładem czy montażem?, „Przestrzenie Teorii”, 22, 2014, s. 223–227, DOI: 10.14746/pt.2014.22.13, ISSN 1644-6763 [dostęp 2020-07-17].
Konrad J.K.J. Zarębski Konrad J.K.J., Baz Luhrmann idzie do kina, „Kino”, 43 (1), 2009, s. 16, ISSN 0023-1673.
JohnJ. Zubizarreta JohnJ., The Disparity of Point of View in One Flew Over the Cuckoo’s Nest, „Literature/Film Quarterly”, 22 (1), 1994, s. 62–69, ISSN 2573-7597.
BogusławB. Żmudziński BogusławB., W harmonii ze światem, „Kino”, 52 (6), 2017, s. 22, ISSN 0023-1673.