Adamastor
Adamastor to krążownik portugalskiej marynarki wojennej, będący jedynym okrętem tego typu. Powstał w 1896 roku we włoskiej stoczni Orlando w Livorno. Był to mały krążownik pancernopokładowy, przeznaczony głównie do działań kolonialnych. Okręt odegrał istotną rolę w rewolucji republikańskiej, która miała miejsce 5 października 1910 roku w Lizbonie, ostrzeliwując królewską siedzibę. Służył głównie w portugalskich koloniach, a podczas I wojny światowej brał udział w walkach w Mozambiku w 1916 roku. Ostatecznie został wycofany ze służby w 1933 roku.
Wyporność Adamastora wynosiła 1729 ton, a jego główne uzbrojenie składało się z dwóch dział kalibru 149 mm oraz czterech kalibru 105 mm. Okręt napędzany był przez maszyny parowe, osiągając prędkość do 18 węzłów.
Historia
Okręt powstał w ramach programu modernizacji portugalskiej marynarki wojennej, ogłoszonego dekretem królewskim z 20 marca 1890 roku. Jego budowa była odpowiedzią na napięcia w relacjach z Wielką Brytanią dotyczące kolonii afrykańskich. Program zakładał budowę czterech pancerników obrony wybrzeża oraz 10 średniej wielkości krążowników, jednak z uwagi na trudności finansowe, w ciągu następnej dekady zamówiono jedynie pięć krążowników, w tym cztery małe i jeden niszczyciel. Pierwszym z nich był Adamastor, który zamówiono w stoczni Cantiere navale fratelli Orlando w Livorno – środki na budowę pozyskano w drodze zbiórki publicznej. Stępkę pod budowę położono 1 stycznia 1895 roku, a okręt wodowano 12 lipca 1896 roku. Po zakończeniu prób, krążownik wszedł do służby 3 sierpnia 1897 roku. Nazwa okrętu pochodzi od mitycznego ducha mórz Adamastora z literatury portugalskiej. Koszt budowy wyniósł w przeliczeniu około 80 tysięcy funtów szterlingów.
Adamastor był małym krążownikiem pancernopokładowym z częściowym pokładem pancernym, co w literaturze określane jest jako krążownik nieopancerzony. Mimo ograniczonych rozmiarów i możliwości bojowych, okręt sprawdził się w zadaniach kolonialnych, nie sprawiając problemów technicznych, stając się najdłużej służącą jednostką w portugalskiej flocie. Zastosowane kotły cylindryczne charakteryzowały się niską awaryjnością oraz łatwością w naprawach, a prędkość okrętu była wystarczająca. Właściwości Adamastora posłużyły jako wzór dla budowy kolejnych dwóch krążowników, chociaż konkurs na ich budowę wygrała francuska stocznia Normand, a jej projekt krążowników typu Sâo Gabriel różnił się od Adamastora.
Opis
Okręt miał charakterystyczną architekturę krążowników z tego okresu. Kadłub wyposażony był w podniesione pokłady dziobowy i rufowy, na których umieszczono pojedyncze działa. Na pokładzie górnym, osłoniętym wysokim nadburciem, znajdowały się pozostałe działa. Dziobnica miała formę taranu, a rufa była krążownicza. Przed małą nadbudówką dziobową znajdował się palowy maszt, a sylwetkę okrętu uzupełniały dwa wysokie, lekko pochylone kominy oraz maszt rufowy. Oba maszty były wyposażone w marsy bojowe oraz platformy z reflektorami. Część podwodna kadłuba była pokryta drewnem oraz blachą miedzianą, co ułatwiało konserwację w warunkach kolonialnych. Kadłub podzielony był na 23 wodoszczelne przedziały i miał dno podwójne, wykonany był ze stali. Wyporność normalna wynosiła 1729 ton, a w dokumentach epoki można znaleźć także inne wartości, takie jak 1962 tony czy 1993 tony. Długość między pionami wynosiła 74 m, a w niektórych źródłach podawano 76,2 m. Szerokość kadłuba wynosiła 10,72 m, a zanurzenie 4,65 m. Załoga liczyła 237 osób.
Główne uzbrojenie składało się z dwóch armat kalibru 15 cm Kruppa (149,1 mm), umieszczonych w stanowiskach z maskami ochronnymi na pokładzie dziobowym i rufowym. W Portugalii oznaczano je jako K.15/30. Działa te były starszym modelem, o nominalnej długości L/30 i niskiej szybkostrzelności. Faktyczna długość lufy wynosiła 27,1 kalibrów. Strzelały pociskami przeciwpancernymi o masie 39 kg i burzącymi o masie 40,4 kg. Zgodnie z niektórymi publikacjami, początkowo wymieniono je na nowsze francuskie działa systemu Caneta, aby ujednolicić uzbrojenie w flocie, jednak szczegóły tego procesu nie są znane.
Uzbrojenie główne uzupełniały cztery szybkostrzelne armaty Kruppa kalibru 105 mm, rozmieszczone w czterech sponsonach burtowych na pokładzie górnym. W Portugalii były oznaczane jako K.10.5/40. Długość nominalna tych dział wynosiła L/40, a faktyczna długość lufy wynosiła L/37,4. Strzelały pociskami o masie 14 kg.
W skład uzbrojenia pomocniczego wchodziły cztery działa kalibru 65 mm L/40, umieszczone w stanowiskach burtowych na pokładzie górnym. Prawdopodobnie były to francuskie działa 65 mm Hotchkissa QF, oznaczone H(tr.)65/40, strzelające pociskami o masie 4 kg. Poza tym, okręt był wyposażony w dwa działka rewolwerowe kalibru 37 mm. Niektóre publikacje sugerują także obecność 9-funtowych dział Kruppa (prawdopodobnie 5 cm), jednak bez szczegółowych informacji. W źródłach z epoki wspomniano również o dwóch karabinach maszynowych Nordenfelta umieszczonych na marsach bojowych. Uzbrojenie dopełniały trzy pojedyncze wyrzutnie torpedowe kalibru 356 mm – jedna nieruchoma w stewie dziobowej oraz dwie obrotowe na pokładzie po obu burtach.
Opancerzenie kadłuba obejmowało jedynie częściowy wewnętrzny pokład pancerny nad maszynownią, chroniący cylindry maszyn parowych, o grubości 30 mm. Maski dział oraz wieża dowodzenia również były opancerzone, z pancerzem o grubości 63 mm.
Okręt napędzany był przez dwie maszyny parowe potrójnego rozprężania, mające łączną moc indykowaną 4000 KM, które napędzały dwie śruby. Parę dostarczały cztery cylindryczne kotły płomieniówkowe. Maksymalne ciśnienie robocze kotłów wynosiło 10,9 atmosfery (160 psi). Projektowana prędkość wynosiła 16 węzłów przy ciągu naturalnym i 17,3 węzła przy ciągu wymuszonym. W trakcie prób okręt osiągnął prędkość 17,19 węzła przy ciągu naturalnym i 18,04 węzła przy ciągu wymuszonym oraz mocy indykowanej 4030 KM. Zapas paliwa, węgla, był znaczący jak na okręt tej wielkości i wynosił 420 ton, co pozwalało na uzyskanie zasięgu 4600 mil morskich przy prędkości 10 węzłów.
Wyposażenie elektryczne obejmowało dwie prądnice, które generowały prąd o napięciu 65 V i natężeniu 110 A, napędzane silnikami parowymi. Prąd wykorzystywano m.in. do zasilania wentylatorów kotłowni oraz reflektorów o średnicy 400 mm z lampami Pasqualin.
Służba
Banderę okrętu podniesiono 2 sierpnia 1897 roku w Livorno, a 3 sierpnia jednostka wyruszyła do Portugalii. Jako nowa jednostka floty, Adamastor był wykorzystywany na początku również do celów reprezentacyjnych. W 1898 roku odbył daleki rejs, w ramach którego zaprezentowano banderę w Brazylii, Urugwaju, Argentynie, Angoli oraz na Wyspach Zielonego Przylądka. Następnie pełnił głównie służbę w portugalskich koloniach.
Krążownik odegrał kluczową rolę w rewolucji republikańskiej w październiku 1910 roku, stacjonując wówczas w Lizbonie razem z krążownikami Sâo Rafael oraz Dom Carlos. Bezpośrednio przed tym wydarzeniem załoga aresztowała kilku nieprzychylnych oficerów, a jej dowódcą został porucznik José Mendes Cabeçadas. Strzały z Adamastora w kierunku pałacu królewskiego Palácio das Necessidades 4 października były sygnałem do rozpoczęcia rewolucji. Okręt następnie, wspólnie z Sâo Rafael, ostrzeliwał pałac królewski, a jego marynarze brali udział w krótkotrwałych starciach, które doprowadziły do obalenia monarchii w Portugalii. Już 31 października NRP Adamastor, pod nową banderą, wyruszył w rejs do państw Ameryki Południowej, aby zdobyć międzynarodowe uznanie dla republikańskiego rządu Portugalii.
W czasie I wojny światowej, gdy Portugalia początkowo była neutralna, Adamastor w 1914 i 1915 roku zajmował się głównie eskortowaniem transportów wojskowych między metropolią a Mozambikiem. Po przystąpieniu do wojny po stronie Ententy, okręt brał udział w działaniach przeciwko Niemcom na północy Mozambiku. W dniach 21, 23 i 27 maja wspierał artylerią natarcia nad rzeką Rovuma, a jego marynarze walczyli także na lądzie. W trakcie tych działań poniósł straty w postaci 4 zabitych, 18 rannych oraz 5 zaginionych. W kolejnych miesiącach krążownik kontynuował misje w rejonie Mozambiku. W czerwcu 1916 roku osłaniał ewakuację portugalskich wojsk, przy okazji transportując zapasy złota z kolonii. Okręt został odznaczony po wojnie Orderem Wieży i Miecza za swoje działania w Mozambiku.
Po wojnie Adamastor kontynuował służbę w koloniach i w latach 20. był jedynym czynnym portugalskim krążownikiem. W 1926 roku reprezentował Portugalię na Wystawie Światowej w Filadelfii w USA. Na początku lat 30. stracił znaczenie bojowe, pozostając głównie w Makau. Podczas japońskiej interwencji w Chinach przeprowadził desant w Szanghaju, by chronić portugalskich obywateli. 18 czerwca 1932 roku okręt został zdeklasowany do roli awiza II klasy. Między 8 marca a 1 lipca 1933 roku, pomimo złego stanu technicznego, odbył ostatni rejs z Makau do Portugalii, płynąc z maksymalną prędkością 4 węzłów. 16 października tego roku został skreślony z listy floty, a w kwietniu 1934 roku sprzedany na złom.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Alejandro A. Anca, Nikołaj Mitiuckow. Krążowniki Portugalii. „Okręty Wojenne”. Nr 5/2011. XVIII (109), wrzesień – październik 2011. Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X.
Conway’s All The World’s Fighting Ships 1860–1905. Robert Gardiner, Roger Chesneau, Eugene Kolesnik (red.). Londyn: Conway Maritime Press, 1979. ISBN 0-85177-133-5. (ang.).
Fiodor Lisycyn: Kriejsiera Pierwoj Mirowoj. Unikalnaja encykłopiedija. Moskwa: Jauza – Eksmo, 2015, seria: Arsenał Kollekcyja. ISBN 978-5-699-84344-2. (ros.).
Office of Naval Intelligence: Notes on Naval Progress. U.S. Government Printing Office, 1898.
The Naval Annual, 1902. T.A. Brassey (red.). Portsmouth: J. Griffin and Co., 1902. (ang.).