Adam Zieleńczyk (ur. 29 kwietnia 1880 w Warszawie, zm. 1943 tamże) był polskim filozofem oraz historykiem filozofii, tłumaczem i profesorem nadzwyczajnym Wolnej Wszechnicy Polskiej. Uczył w warszawskich szkołach średnich i został zamordowany przez niemieckich okupantów.
Rodzina
Adam pochodził z zasymilowanej rodziny polskich Żydów. Jego ojcem był Maksymilian, czapnik (zm. 1919), a matką Karolina z domu Hirszman (zm. 1934). Jego siostrą była Stefania Baczyńska z domu Zieleńczyk, matka Krzysztofa Kamila Baczyńskiego.
Wziął ślub z Judytą Jadwigą Segał (1881–1943), siostrą Jakuba Segała. Z tego małżeństwa urodziły się trzy córki:
- Jadwiga (1910–1943) – adwokatka, działaczka ruchu ludowego
- Maria (1918–2004) – socjolożka, historyczka, działaczka komunistyczna, żona Jana Turlejskiego
- Wanda ps. „Dziula” (1920–1943) – poetka, działaczka komunistyczna, uczestniczka ruchu oporu.
Życiorys
Adam Zieleńczyk ukończył III Gimnazjum w Warszawie w 1900 roku. W latach 1900–1901 studiował polonistykę na Uniwersytecie Jagiellońskim. Następnie przeniósł się do Niemiec, gdzie kontynuował naukę filozofii na Uniwersytecie Ludwika i Maksymiliana w Monachium (1903–1905), Uniwersytecie Fryderyka Wilhelma w Berlinie (1906–1907) oraz Uniwersytecie Ruprechta i Karola w Heidelbergu (1907–1908), gdzie uzyskał tytuł doktora filozofii. Jego praca doktorska, poświęcona psychologizmowi w etyce, była pod opieką Wilhelma Windelband.
Po powrocie do Warszawy przez ponad 20 lat uczył propedeutyki filozofii w szkołach prywatnych (1908–1929). Od 1933 roku (według niektórych źródeł od 1928) pracował jako nauczyciel w warszawskich gimnazjach: I Państwowym Gimnazjum i Liceum im. Stefana Batorego (1928–1943) oraz Adama Mickiewicza.
W 1914 roku był jednym z założycieli Instytutu Filozoficznego w Warszawie i członkiem korespondentem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego.
Od 1920 roku pracował jako docent w katedrze historii filozofii w Wolnej Wszechnicy Polskiej (WWP). W 1929 roku uzyskał tytuł profesora nadzwyczajnego i objął stanowisko kierownika katedry historii filozofii w WWP, które zajmował do 1939 roku. W latach 1937–1939 prowadził także wykłady w oddziale WWP w Łodzi.
Przez pewien czas pełnił również funkcję urzędnika – w latach 1917–1920 był zastępcą inspektora szkolnego w Warszawie, a przez kolejne trzynaście lat pracował w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, najpierw jako starszy referent (1920–1927), a później radca (1927–1933).
Po utworzeniu przez Niemców żydowskiego getta w Warszawie (1940) Zieleńczykowie nie podporządkowali się zarządzeniom okupanta i pozostali po „aryjskiej stronie”. W latach 1940–1943 prof. Zieleńczyk angażował się w tajne nauczanie. 21 lipca 1943 roku został aresztowany wraz z żoną oraz córkami Wandą i Jadwigą w mieszkaniu przy ul. Koszykowej 55. Gestapo zorganizowało tam „kocioł”, w którym zatrzymano również inne osoby, w tym Alinę Przerwa-Tetmajer i Maria Jaszczukową (działaczki PPR) oraz Tadeusza Prus-Faszczewskiego (poetę, dziennikarza). Zieleńczykowie zostali umieszczeni na Pawiaku. W sierpniu 1943 roku Niemcy rozstrzelali w ruinach warszawskiego getta ponad 90 więźniów Pawiaka, w tym żonę i obie córki Adama Zieleńczyka. Jego własny los również pozostaje niepewny, choć przypuszcza się, że zginął w tej samej egzekucji.
Przyczyny aresztowania Zieleńczyków nie zostały do tej pory w pełni wyjaśnione. W starszych publikacjach sugerowano, że mogło to być związane z działalnością Wandy Zieleńczyk w komunistycznym ruchu oporu, co zbiegło się z falą aresztowań warszawskich działaczy PPR. Z drugiej strony wydaje się, że ich aresztowanie mogło wynikać z ich żydowskiego pochodzenia.
Zainteresowania badawcze i poglądy polityczne
Główne zainteresowania badawcze Adama Zieleńczyka koncentrowały się na historii filozofii. Na początku swej kariery badał filozofię starożytnej Grecji, analizując nurty racjonalistyczny i irracjonalistyczny oraz etykę Demokryta z Abdery i jej wpływ na późniejsze greckie szkoły filozoficzne. Najbardziej cenione są jednak jego prace dotyczące nowożytnej filozofii polskiej, w szczególności myśli filozoficznej pierwszej połowy XIX wieku, w tym filozofii dziejów Bronisława Trentowskiego oraz wpływu Immanuela Kanta na polską filozofię, którą charakteryzował jako oryginalną i pragmatyczną.
W zakresie filozofii systematycznej skupiał się głównie na etyce, krytykując stosowanie metod przyrodniczych i psychologicznych w tym obszarze oraz podporządkowywanie moralności religijnym wierzeniom. Zajmował się także analizą trzech filozoficznych teorii miłości: Platona, Schopenhauera i Weiningera. Dodatkowo prowadził badania w zakresie pedagogiki, zwłaszcza dotyczące samorządu uczniowskiego w Polsce. Pracował nad podręcznikiem pedagogiki, lecz nie zdążył go ukończyć, a jego notatki zaginęły w czasie wojny.
Był zafascynowany osobą Józefa Piłsudskiego oraz przyjaźnił się z Adamem Skwarczyńskim, publikując w wydawanym przez niego miesięczniku „Droga”. Jako zwolennik liberalnej demokracji, krytycznie oceniał politykę obozu sanacyjnego.
Ważniejsze publikacje
Adam Zieleńczyk zaczął publikować już jako student. Jego najaktywniejszy okres twórczości przypadał na lata 1909–1913, a do wybuchu II wojny światowej pozostał czynnym autorem, choć od 1928 roku głównie publikował sprawozdania. Nie stworzył żadnego większego dzieła, ale jego krótkie publikacje, czasem o charakterze publicystycznym, były wysoko oceniane przez specjalistów i szerszą publiczność. Do najważniejszych prac Adama Zieleńczyka zalicza się:
- Statystyka a Etyka (1908)
- Ein Abschnitt aus der polnischen Philosophie der Gegenwart (1908)
- O etycznej podstawie pedagogiki (1909)
- Psychologizm w etyce, Studium z Beniowskiego (1911)
- Drogi i bezdroża filozofji (1912)
- Filozofia uniwersalna Trentowskiego (1913)
- Czynnik pragmatyczny w filozofii polskiej (1923)
- Podwójne oblicze filozofii greckiej (1923)
- Geneza i charakterystyka kantyzmu polskiego (1924)
- Mickiewicza „prawdy żywe” (1927)
- Hoene-Wroński (1928)
Był również autorem polskiego przekładu Wykładów z filozofii dziejów G.W.F. Hegla (1919) oraz Podstaw pedagogiki Sergiusza Hessena (1931).
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Władysław Bartoszewski: 1859 dni Warszawy. Kraków: Wydawnictwo „Znak”, 2008. ISBN 978-83-240-1057-8.
Władysław Bartoszewski: Warszawski pierścień śmierci 1939–1944. Warszawa: Interpress, 1970.
Edmund Kujawski, Witold Grabski (red.): „Pochodem idziemy…” Dzieje i legenda Szkoły im. Stefana Batorego w Warszawie. Warszawa: Stowarzyszenie Wychowanków Gimnazjum i Liceum im. Stefana Batorego w Warszawie, 2003. ISBN 83-06-02325-0.
Józef Lewandowski: Wokół biografii Krzysztofa Kamila Baczyńskiego. jozeflewandowski.se, 1991. [dostęp 2015-02-26].
Andrzej Śródka, Paweł Szczawiński (opr.): Biogramy Uczonych Polskich. Materiały o życiu i działalności członków AU w Krakowie, TNW, PAU, PAN. Cz. I: Nauki społeczne, Z. 3: P–Z. Wrocław [etc.]: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1985. ISBN 83-04-01907-8.
Wiktor Wąsik: Wspomnienia pośmiertne: Adam Zieleńczyk (1880–1943). „Rocznik Towarzystwa Naukowego Warszawskiego”. 31–38, 1938–1945. ISSN 0860-164X.
Linki zewnętrzne