Adam Wijbe, znany również jako Adam Wiebe (w języku niemieckim), Adam Wybe (w języku polskim) oraz Wiebe Adams lub Wÿbe (ur. 12 lipca 1584 lub 1590 w Harlingen, Fryzja; zm. 1653 lub 1652 w Gdańsku) – to holenderski inżynier i wynalazca, który pracował głównie w Gdańsku. Zrealizował wiele skomplikowanych i innowacyjnych rozwiązań inżynieryjnych, w tym pierwszą na świecie kolejkę linową o wielu podporach.
Młodość w ojczyźnie
Poza miejscem swojego pochodzenia – Harlingen we Fryzji – szczegóły dotyczące jego młodości są nieznane, a dane na temat jego rodziców są niedostępne. Miał żonę Margaretę oraz brata Jacoba, który osiedlił się w Izbiskach (Freienhuben) nad Nogatem po opuszczeniu Niderlandów. Najprawdopodobniej obaj byli mennonitami, którzy wyemigrowali z ojczyzny z powodu represji wobec protestantów wprowadzonych przez namiestników króla Hiszpanii, Filipa II Habsburga.
Okres gdański
Adam Wijbe związał się z Gdańskiem około 1616 roku, kiedy to otrzymał wynagrodzenie od lokalnego Urzędu Budowlanego za budowę wiatraka w Olszynce, wsi należącej do miasta na Żuławach. Posiadał już doświadczenie w budowie wiatraków zdobyte w swojej ojczyźnie, co podkreślało jego wysokie umiejętności. W kolejnych latach był określany w dokumentach Kasy Miejskiej jako budowniczy młynów, kunsztmistrz (budowniczy wodociągów), wynalazca, budowniczy dzieł wodnych oraz inżynier.
Rzadko opuszczał Gdańsk, gdzie realizował większość swoich projektów. W latach 1624-1625 przebywał w Warszawie, gdzie być może brał udział w budowie Wału Zygmuntowskiego lub kierował budową wieży ciśnień. Po powrocie otrzymał tytuł „inżyniera królewskiego” (możliwe, że był tam jeszcze krótko w 1629). Wspierał budowę mostu na Wiśle w Toruniu na początku lat 30. XVII wieku. Mimo otrzymywania ofert pracy w innych miastach, takich jak Toruń, Elbląg, czy Ryga, pozostał w Gdańsku do końca swojego życia, uzyskując roczne wynagrodzenie w wysokości 1500 grzywien.
Wiatrak, który powstał około 1616 roku jako jego pierwsza praca w Gdańsku, działał w Olszynce do 1642 roku, kiedy to został rozebrany, a władze Gdańska nie zgodziły się na jego odbudowę w innym miejscu. Inny projekt Adama z początku jego działalności to kierat, który uruchomiono w 1623 roku do osuszania gruntów przy wysokim stanie wody na Wiśle. Po powrocie z Warszawy Adam przystąpił do przeróbki układu zasilania wodą Fontanny Neptuna. W kolejnych latach rozwijał i remontował gdańską sieć wodociągową oraz zajmował się czyszczeniem rowów w Dolnym Mieście. Od 1630 roku, na zlecenie rady miasta, budował bastion Królik oraz bastion Św. Jakuba, co wzbudziło oburzenie pominiętego w pracach miejskiego budowniczego, Jana Strakowskiego.
W 1623 roku skonstruował pompę napędzaną kieratem, a jego kolejne projekty obejmowały m.in. wiatrak do osuszania terenów Dolnego Miasta, dźwig na Ołowiance, olejarnię o zwiększonej wydajności, pogłębiarkę z napędem konnym, most przy Śluzie Kamiennej, oraz akwedukt (Riedewand) nad fosą miejską w okolicy późniejszego Huciska. Od 1634 roku, wspólnie z holenderskim fortyfikatorem Janssenem, prowadził prace regulacyjne ujścia Wisły, które zostały jednak wstrzymane z powodu niewywiązywania się Rady Miasta z dostaw sprzętu i funduszy.
W 1638 roku Wijbe zrealizował wynalazek, będący podstawą jego utrzymania w kolejnych latach – maszynę do cięcia lodu na Wiśle. Odbudował również i zmodernizował Kunszt Wodny, stację pomp napędzaną energią wody kanału Raduni, zapewniającą ciśnienie w miejskich wodociągach, za co był odpowiedzialny w latach 1639-1653.
W 1639, z tytułem miejskiego kunsztmistrza, przystąpił do umacniania bastionu Przedmiejskiego (Bastionu Berg) w okolicy kościoła Św. Trójcy, wykonując nadszańce. Prace wymagały transportu wielkich mas ziemi; odległość od najbliższej piaskowni wynosiła około 200 metrów, a do pokonania były fosa, kanał Raduni oraz znaczne różnice wzniesień. Aby uprościć transport, Adam zaprojektował specjalną kolejkę linową (właściwie linowy przenośnik kubełkowy), napędzaną czterokonnym kieratem, z około 120 koszami do transportu ziemi. Odcinek liny z koszami pełnymi opierał się na siedmiu podporach, a fragment liny z pustymi pojemnikami – na jednej. Wynalazek został przedstawiony na rysunku Wilhelma Hondiusa, a poeta Georg Greflinger poświęcił mu okolicznościowy wiersz. Zachowała się także wzmianka od angielskiego kupca i podróżnika Petera Mundy’ego, a urządzenie zostało uwiecznione w dziele „Theatrum machinarum hydrotechnicarum” autorstwa Jacona Leupolda z 1724 roku. Rada miasta przyznała Wijbemu dożywotnią ochronę patentową. Kolejka linowa była największą konstrukcją tego typu do XIX wieku i pierwszą kolejką linową o wielu podporach. Po raz pierwszy zastosowano wytrzymalszą plecioną linę w kształcie pętli, co umożliwiło ciągły transport materiałów za pomocą wielu pojemników, w tym lekkich i wytrzymałych wiklinowych koszy. Lina opierała się na drewnianych podporach wyposażonych w drewniane koła, po których przesuwała się lina, a kosze były opróżniane przez przechylenie. Nie jest znany okres działania tej konstrukcji. Mimo że wynalazek wzbudził zainteresowanie wykraczające poza granice Polski, nie odnotowano jego naśladowań. Kolejne podobne rozwiązania pojawiły się dopiero około 230 lat później w Niemczech, po wynalezieniu stalowych lin.
Bastion Przedmiejski przez cały okres swojego istnienia nosił nazwę Bastionu Wijbego, a po jego splantowaniu na przełomie XIX i XX wieku wytyczono ulicę nazwaną Wał Wijbego (Wiebenwall). Po II wojnie światowej konstruktor nie przeszedł pomyślnie weryfikacji polityczno-narodowej i przestał być patronem ulicy, która odtąd nosi nazwę Okopowa. Podobne budowle w XIX wieku, znajdujące się w pobliżu koszar grenadierów, do 1945 roku nazywano koszarami Wiebego (Wiebenkaserne).
W 1646 roku Adam Wijbe uczestniczył w pracach inżynieryjnych związanych z dekoracjami na uroczyste powitanie królowej Ludwiki Marii w Gdańsku, przygotowując mechanizm do ruchomych figur Atlasa i Herkulesa na bramie triumfalnej. W późniejszych latach wykonał małe koło wodne na potrzeby wieży ciśnień oraz maszyny do wbijania pali, sikawki do wody oraz urządzenia do prac podwodnych. Przygotował również przyrządy na zamówienie F. Kesslera, który obiecał dostarczyć Radzie Miejskiej Gdańska perpetuum mobile. Wiele pomysłów Adama, zgłaszanych władzom miasta, nie doczekało się realizacji za jego życia, ale na przykład projekt przekopania Łachy Bosmańskiej, który proponował w celu umożliwienia przejścia pełnych statków, został zrealizowany na początku XX wieku w postaci Kanału Kaszubskiego.
Do początku lat 30. Adam dzierżawił ziemię w okolicy karczmy Św. Ducha na Polskim Haku, z czego musiał zrezygnować z powodu budowy grobli. Następnie otrzymał służbowe mieszkanie przy wieży ciśnień, a pod koniec życia mieszkał w tzw. „Domu Nadzorcy” obok młyna przy Kamiennej Śluzie. Wiadomo, że był żonaty i miał dzieci, a jego syn Abraham pełnił obowiązki inżynierskie przez kilka lat po śmierci ojca (ostatni raz wymieniony w 1657 roku). Dokładna data śmierci Adama Wijbego nie jest znana; zmarł w 1653 roku, ponieważ w marcu tego roku pobrał wynagrodzenie za cięcie lodu na Wiśle, ale grudniowe wypłacono innej osobie. W 1653 roku Abraham złożył do Rady Miejskiej suplika, w której wspomniał o swoim ojcu jako o niedawno zmarłym.
Konstrukcje
- wiatraki
- młyny
- wodociągi
- akwedukt nad fosą miejską
- konstrukcje hydrotechniczne
- wieża ciśnień
- mosty
- kierat do osuszania gruntów
- bastiony
- dźwig
- olejarnia
- pogłębiarka rzeczna z napędem konnym
- maszyna do wycinania lodu na rzece
- kolejka linowa napędzana kieratem
- kafar do wbijania pali
- sikawka strażacka
- urządzenia do prac podwodnych
- mechanizm poruszający figurami na triumfalnej bramie
Rodzina
Brat
Jacob, po wyjeździe z Niderlandów osiedlił się w Izbiskach (Freienhuben) nad Nogatem.
Żona
Margaretha, ur. przed 1587 (prawdopodobnie w Harlingen), poślubił ją przed 1619 w Gdańsku.
Dzieci:
- Jacob, ur. przed 1620 w Gdańsku, był mistrzem budownictwa wodnego, budował m.in. groblę wzdłuż Nogatu w pobliżu Elbląga.
- Hans, ur. po 1620 w Gdańsku.
- Peter, ur. po 1624 w Gdańsku.
- Abraham, ur. po 1628 w Gdańsku, był pomocnikiem ojca, a po jego śmierci został jego następcą w Gdańsku.
- Mechalina, ur. przed 1630 w Gdańsku.
Przypisy
Bibliografia
Andrzej Januszajtis, Wybe Adam (około 1590?–1653), inżynier i wynalazca gdański, w: Zasłużeni ludzie Pomorza Nadwiślańskiego XVII wieku. Szkice biograficzne (przewodniczący Komitetu Redakcyjnego Serii Popularnonaukowej „Pomorze Gdańskie” Józef Borzyszkowski), Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1982, s. 7-12.
Jack Lesage, Pierre Ratinaud, La saga des remontées mécaniques, Publialp 1993, s. 31.