Adam Vetulani

Adam Vetulani (urodzony 20 marca 1901 roku w Sanoku, zmarł 25 września 1976 roku w Busku-Zdroju) był polskim historykiem prawa, autorem prac dotyczących historii prawa kościelnego oraz średniowiecznego prawa polskiego. Był również nauczycielem akademickim, wydawcą źródeł historycznych, organizatorem życia naukowego, działaczem ruchu ludowego oraz wojskowym. Pełnił funkcję profesora na Uniwersytecie Jagiellońskim (UJ), kierując Katedrą Prawa Kościelnego UJ w latach 1934–1939 oraz Katedrą Historii Państwa i Prawa Polskiego UJ od 1947 do 1970 roku. W latach 1946–1948 był dziekanem Wydziału Prawa UJ i członkiem Polskiej Akademii Umiejętności, gdzie w latach 1957–1958 pełnił funkcję sekretarza generalnego. Jako uczestnik II wojny światowej służył w armii polskiej i francuskiej, a w latach 1940–1945 był internowany w Szwajcarii, gdzie osiągnął stopień podporucznika w Ludowym Wojsku Polskim.

Vetulani badał Dekret Gracjana oraz kwestie sekularyzacji Prus. Przygotował do druku wiele źródeł dotyczących średniowiecznej historii Polski, napisał także podręczniki oraz publikacje popularnohistoryczne. Jego dorobek wynosi ponad trzysta trzydzieści prac w różnych językach.

W wieku szesnastu lat wstąpił do armii austro-węgierskiej i jako ochotnik uczestniczył w I wojnie światowej. Po wojnie służył w Wojsku Polskim, biorąc udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Ukończył studia na Wydziale Prawa UJ i w 1925 roku obronił doktorat pod kierunkiem Stanisława Kutrzeby. Następnie uzyskał roczne stypendium na Uniwersytecie w Strasburgu. W 1934 roku został profesorem nadzwyczajnym i objął Katedrę Prawa Kościelnego na UJ. Pomagał młodzieży pochodzenia chłopskiego w studiowaniu, a jego krytyka rządów sanacyjnych w II RP spowodowała, że władze zablokowały jego awans na profesora zwyczajnego w latach 30.

W 1939 roku, jako ochotnik w stopniu kaprala, wziął udział w kampanii wrześniowej. Po internowaniu w Rumunii przedostał się do Francji, gdzie w 1940 roku uczestniczył w kampanii francuskiej. Lata 1940–1945 spędził w Szwajcarii, organizując edukację dla żołnierzy 2 Dywizji Strzelców Pieszych oraz działając jako przedstawiciel Funduszu Kultury Narodowej na uchodźstwie.

Po wojnie wrócił do Polski i w 1947 roku objął kierownictwo Katedry Historii Państwa i Prawa Polskiego UJ, wypromowując ośmiu doktorów, którzy zostali później profesorami nauk prawnych. Jego współpracownicy podkreślali, że Vetulani „pozostawił po sobie całą szkołę badawczą”, kontynuując tradycje krakowskiej szkoły historycznej.

W latach 40. działał w Polskim Stronnictwie Ludowym, jednak od 1951 roku był inwigilowany przez Urząd Bezpieczeństwa. Otwarcie sprzeciwiał się stalinizacji Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz utrzymywał bliskie kontakty z krakowską kurią biskupią i kardynałem Adamem Stefanem Sapiehą. Współpracował z arcybiskupem Karolem Wojtyłą, który przewodniczył jego pogrzebowi w 1976 roku.

Adam Vetulani otrzymał honorowe doktoraty Uniwersytetu w Strasburgu (1959), Uniwersytetu Nancy (1961) oraz Uniwersytetu w Pecs (1972). Zdobył również wiele odznaczeń, w tym Krzyż Komandorski papieskiego Ordine Piano oraz Medal Komisji Edukacji Narodowej. Z małżeństwa z Ireną Latinik miał dwóch synów, Jerzego i Jana, a z wcześniejszego związku miał córkę Krystynę. W 2023 roku ukazała się biografia „Adam Vetulani (1901–1976). Historyk prawa polskiego i kanonicznego” autorstwa Piotra Bilińskiego.

Życiorys

Młode lata

Rodzina Vetulanich pochodzi z Toskanii i osiedliła się w Polsce w XVIII wieku. Adam Vetulani urodził się 20 marca 1901 roku w Sanoku jako syn Romana Vetulaniego, profesora gimnazjalnego, oraz Elżbiety Karoliny z Kunachowiczów. Miał pięcioro rodzeństwa: braci Kazimierza, Zygmunta i Tadeusza oraz siostry Marię i Elżbietę. Rodzina mieszkała w Sanoku, gdzie po śmierci ojca w 1906 roku, matka Elżbieta stała się jedyną żywicielką rodziny, co miało ogromny wpływ na kształtowanie osobowości Adama.

Adam ukończył szkołę powszechną, a następnie kontynuował naukę w C. K. Gimnazjum w Sanoku. Po ukończeniu trzech pierwszych klas przeniósł się do gimnazjum w Cieszynie, a później w Wiedniu. W latach 1915–1919 kształcił się w Krakowie, gdzie w 1919 roku zdał maturę z odznaczeniem. W tym okresie żył skromnie, udzielając korepetycji.

W czasie I wojny światowej zaciągnął się do armii austriackiej i walczył na froncie włoskim w latach 1917–1918.

II Rzeczpospolita (1919–1939)

Studia i doktorat

W latach 1919–1923 studiował prawo na Wydziale Prawa UJ, jednocześnie pracując jako koncypient w fabryce szczotek i pędzli. W czasie wojny z bolszewikami przerwał studia, wstępując do Wojska Polskiego, gdzie za udział w wojnie polsko-bolszewickiej został odznaczony dwukrotnie Krzyżem Walecznych. Po wojnie kontynuował studia, a w 1925 roku uzyskał doktorat pod kierunkiem Stanisława Kutrzeby.

Początki pracy naukowej

Po uzyskaniu doktoratu wyjechał na stypendium do Pragi i Strasburga, gdzie badał historię średniowiecznej kapituły katedralnej. Po powrocie do Polski, w grudniu 1926 roku, podjął pracę na UJ jako pomocniczy pracownik naukowy. W 1928 roku habilitował się z historii prawa polskiego, a w 1934 roku został profesorem nadzwyczajnym.

Kierownik Katedry Prawa Kościelnego i profesor UJ

1 października 1928 roku objął kierownictwo Katedry Prawa Kościelnego UJ. Był aktywnym działaczem ruchu ludowego, krytykując rząd sanacyjny. Wspierał studentów pochodzenia chłopskiego i sprzeciwiał się segregacji na uniwersytecie. Jego kariera akademicka została zahamowana z powodów politycznych, mimo wniosków o nadanie mu profesury zwyczajnej.

W 1936 roku został wybrany członkiem korespondentem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, a w 1938 roku na członka korespondenta Polskiej Akademii Umiejętności. W 1924 roku z nieślubnego związku z Anną Szewczyk urodziła się jego córka Krystyna, a w 1930 roku poślubił Irenę Latinik, z którą miał dwóch synów.

II wojna światowa (1939–1945)

Na froncie i emigracji

W 1939 roku brał udział w kampanii wrześniowej jako ochotnik. Po internowaniu w Rumunii, dotarł do Francji, gdzie uczestniczył w kampanii francuskiej. W 1940 roku przedostał się do Szwajcarii, gdzie organizował edukację dla żołnierzy 2 Dywizji Strzelców Pieszych oraz działał jako przedstawiciel Funduszu Kultury Narodowej.

Internowanie w Szwajcarii

W Szwajcarii prowadził wykłady uniwersyteckie i organizował obozy edukacyjne. Po wojnie powrócił do Polski i w 1945 roku objął kierownictwo Katedry Prawa Kościelnego na UJ.

W Polsce Ludowej (1945–1976)

Kierownik Katedry Historii Państwa i Prawa Polskiego UJ

Po wojnie Vetulani został profesorem zwyczajnym i kierownikiem Katedry Historii Państwa i Prawa Polskiego UJ. Współpracował z wieloma instytucjami naukowymi i sprzeciwiał się stalinizacji uniwersytetu. Utrzymywał bliskie kontakty z krakowską kurią biskupią oraz arcybiskupem Karolem Wojtyłą.

Inwigilacja przez służby PRL

Od 1951 roku był inwigilowany przez Urząd Bezpieczeństwa. Władze PRL negatywnie postrzegały Vetulaniego z powodu jego przeszłości wojskowej oraz związku z Polskim Stronnictwem Ludowym. Odebrano mu możliwość wyjazdu za granicę, co jednak nie powstrzymało go od podejmowania kontaktów z naukowymi środowiskami zagranicznymi.

Organizacja życia naukowego i oświatowego

W latach 50. organizował akcje kulturalno-oświatowe w podkrakowskich wsiach. Był profesorem na Papieskim Wydziale Teologicznym w Krakowie. Jego syn Jan zmarł tragicznie w 1965 roku, co znacząco wpłynęło na jego życie osobiste.

Ostatnie lata

W 1970 roku odszedł z kierownictwa Katedry Historii Państwa i Prawa Polskiego. Po śmierci żony Ireny w 1975 roku, Adam Vetulani zmarł 25 września 1976 roku w sanatorium w Busku-Zdroju. Pochowano go na cmentarzu Rakowickim w Krakowie, gdzie uroczystościom przewodniczył arcybiskup Karol Wojtyła.

Praca naukowa

Adam Vetulani zajmował się historią prawa kościelnego, średniowiecznym prawem polskim oraz edytorstwem. Prowadził badania nad dekretami Gracjana, polityką konkordatową Watykanu oraz sekularyzacją Prus. Jego prace dotyczące średniowiecznych rękopisów płockiej biblioteki katedralnej pozostają istotnym źródłem wiedzy na ten temat.

Publikacje (wybór)

Rozprawy i monografie

Nagana sądowa w dawnem prawie polskiem (1923)
Z dziejów strasburskiej kapituły katedralnej (1927)
Lenno pruskie. Od traktatu krakowskiego do śmierci księcia Albrechta 1525–1568. Studium historyczno-prawne (1930)
Początki oficjalatu biskupiego w Polsce (1934)
Dekret Gracjana w świetle najnowszych badań (1948)

Podręczniki

Dzieje Polski w zwięzłym zarysie (1942)
Państwo i obywatel (1943)

Wspomnienia

Poza płomieniami wojny. Internowani w Szwajcarii 1940–1945 (1976)

Uczniowie

Adam Vetulani wypromował ośmiu doktorów, w tym Juliusza Bardacha oraz Stanisława Romana, którzy później zostali profesorami nauk prawnych. Wśród jego uczniów znajdowało się wiele znanych postaci, takich jak Bogusław Leśnodorski oraz Stanisław Waltoś.

Nagrody i odznaczenia

Krzyż Walecznych (dwukrotnie)
Nagroda im. Prof. Adolfa Pawińskiego (1935)
Croix de Guerre avec étoile (Francja)
Medal Komisji Edukacji Narodowej

Ocena i odbiór

Vetulani był cenionym recenzentem prac swoich uczniów, pozostawiając po sobie znaczący dorobek naukowy. Jego wkład w historię prawa oraz działalność na Uniwersytecie Jagiellońskim zostały docenione przez wielu współczesnych mu uczonych.

Upamiętnienie

W 1991 roku jedną z ulic w Krakowie nazwano imieniem Adama Vetulaniego. W 2024 roku zmieniono nazwę przystanku transportu zbiorowego na „Vetulaniego”. Jego spuścizna została przekazana do Archiwum Nauki Polskiej Akademii Nauk oraz Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego.