Adam Smith [ˈædəm ˈsmɪθ] (urodzony 5 czerwca 1723 w Kirkcaldy, zmarł 17 lipca 1790 w Edynburgu) był szkockim myślicielem i filozofem, autorem dzieła Badań nad naturą i przyczynami bogactwa narodów (1776), które można uznać za jedną z pierwszych prób usystematyzowania wiedzy o historii rozwoju przemysłu i handlu w Europie.
Jego osiągnięcia stały się fundamentem dla Davida Ricarda, który wyodrębnił ekonomię jako odrębną dziedzinę naukową. Prace Smitha są uznawane za jedne z najbardziej znanych i cenionych opracowań dotyczących gospodarki rynkowej, kapitalizmu i liberalizmu.
Przez trzynaście lat nauczał na Uniwersytecie w Glasgow, gdzie prowadził wykłady z zakresu „filozofii moralnej” (ang. moral philosophy).
Smith publikował prace dotyczące filozofii moralnej, teorii ludzkiego działania w społeczeństwie, a także eseje z zakresu historii literatury, historii nauki, retoryki, estetyki oraz krytyki literackiej.
== Życiorys ==
=== Dzieciństwo ===
Urodził się jako syn Margaret Douglas w Kirkcaldy, w Fife, w Szkocji. Jego ojciec, również Adam, był prawnikiem oraz urzędnikiem służby cywilnej. Zanim poślubił Margaret, był wdowcem. Wzięli ślub w 1720 roku, a ojciec zmarł dwa miesiące przed narodzinami syna. Chociaż dokładna data narodzin Smitha nie jest znana, jego chrzest miał miejsce 5 czerwca 1723 w Kirkcaldy.
O wczesnych latach Smitha wiadomo niewiele, jednak szkocki dziennikarz i biograf John Rae odnotował, że w wieku czterech lat został porwany przez Cyganów, ale został uwolniony przez mieszkańców, którzy pospieszyli mu na ratunek. Adam był blisko związany z matką, która prawdopodobnie motywowała go do dążenia do kariery naukowej. Uczęszczał do Szkoły Kirkcaldy Burgh, opisanej przez Rae’a jako „jedna z najlepszych szkół średnich w Szkocji w tamtym czasie”. W latach 1729–1737 uczył się tam łaciny, matematyki, historii i literatury.
=== Edukacja ===
W wieku czternastu lat rozpoczął naukę na Uniwersytecie w Glasgow, gdzie studiował filozofię moralną pod kierunkiem Francisa Hutchesona. Tam rozwijał swoje zainteresowanie wolnością, rozumem oraz wolnością słowa. W 1740 roku zdobył stypendium Snella, co umożliwiło mu kontynuację nauki na Balliol College w Oksfordzie. Uważał, że poziom nauczania w Glasgow był znacznie wyższy niż w Oksfordzie, który ocenił jako intelektualnie spowalniający. W II rozdziale V księgi Bogactwa narodów napisał: „Na Uniwersytecie w Oxfordzie większość profesorów przez długi czas rezygnowała nawet z pozorów nauczania”. Znany jest też przypadek, gdy Smith został ukarany za czytanie Traktatu o naturze ludzkiej Davida Hume’a, którego książka została skonfiskowana. William Robert Scott twierdził, że „Oksford w czasach Smitha niewiele przyczynił się do tego, co miało być jego przyszłym dorobkiem”. Mimo to, dzięki osobistemu studiowaniu, Smith zdołał nauczyć się kilku przedmiotów, korzystając z obszernych zbiorów biblioteki uniwersyteckiej. Jego czas w Oksfordzie, według listów, nie był najszczęśliwszy, a pod koniec pobytu zaczął cierpieć na drgawki, prawdopodobnie wskutek załamania nerwowego. Opuścił uczelnię w 1746 roku, zanim wygasło jego stypendium.
W V księdze Bogactwa narodów Smith krytycznie odniósł się do niskiego poziomu nauczania oraz ograniczonej aktywności intelektualnej na angielskich uniwersytetach w porównaniu z ich szkockimi odpowiednikami. Przyczyny tego stanu upatrywał w wysokości dotacji dla wydziałów w Oksfordzie i Cambridge, które wypłacały pensje profesorom niezależnie od ich zdolności do przyciągania studentów, a także w tym, że wielu wybitnych intelektualistów prowadziło komfortowe życie jako ministrowie Kościoła Anglii.
=== Kariera nauczycielska ===
Smith rozpoczął publiczne wykłady w 1748 roku w Edynburgu, pod patronatem Lorda Kames. Wykłady dotyczyły retoryki, literatury pięknej, a później postępu bogactwa. W tym ostatnim temacie po raz pierwszy przedstawił swoją ekonomiczną filozofię „systemu oczywistości i prostoty naturalnej wolności”. Choć nie był uznawany za wybitnego mówcę, jego wykłady zyskały uznanie i popularność. W 1750 roku poznał filozofa Davida Hume’a, który stał się jego mentorem przez następne dziesięć lat. W ich wspólnych pracach dotyczących historii, polityki, filozofii, ekonomii i religii stworzyli bliską więź, znacznie silniejszą niż z innymi myślicielami szkockiego oświecenia.
W 1751 roku otrzymał profesurę na Uniwersytecie w Glasgow, gdzie wykładał logikę. Po śmierci kierownika zakładu filozofii moralnej rok później, Smith objął jego stanowisko. Pracował tam przez kolejne trzynaście lat, które opisał jako „zdecydowanie najbardziej twórczy, a zatem zdecydowanie najszczęśliwszy i najbardziej zaszczytny okres [życia]”.
Opublikował Teorię uczuć moralnych w 1759 roku, która zawierała część jego wykładów. Praca ta koncentrowała się na relacji pomiędzy współodczuwaniem a moralnością ludzką. Smith wykorzystał kategorię współodczuwania w swoich rozważaniach ekonomicznych, opisując zdolność ludzi do zrozumienia i zaspokajania potrzeb innych poprzez wymianę dóbr i usług. Zdefiniował współodczuwanie jako poczucie moralne, które kształtuje ludzką zdolność do rozumienia innych. Skłonność do zachowań społecznych wyjaśniał właśnie tą kategorią. Również emocje i uczucia regulujące funkcjonowanie społeczeństwa są pochodnymi tej instynktownej umiejętności.
Smith oparł swoje wyjaśnienie nie na specjalnym zmyśle moralnym, jak uczynił to Lord Shaftesbury III oraz Hutcheson, ani na użyteczności jak Hume, lecz na właśnie współodczuwaniu.
Po opublikowaniu Teorii uczuć moralnych Smith stał się tak popularny, że wielu zamożnych studentów porzucało swoje szkoły w innych krajach, aby studiować w Glasgow pod jego kierunkiem. Po publikacji Smith zaczął kłaść większy nacisk na zagadnienia związane z prawem i ekonomią w swoich wykładach, a mniej miejsca poświęcał teorii moralności. Na przykład sformułował tezę, że przyczyną wzrostu bogactwa narodowego jest praca, a nie ilość zgromadzonego złota czy srebra, co było sprzeczne z zasadami merkantylizmu, dominującej teorii ekonomicznej tamtego okresu.
W 1762 roku na Uniwersytecie w Glasgow uzyskał tytuł doktora prawa (LL.D.). Pod koniec 1763 roku otrzymał ofertę od Charlesa Townshenda, przedstawionego mu przez Hume’a, aby zajął się edukacją swojego pasierba, Henryka Scotta – młodego księcia Buccleuch. Smith zaakceptował ofertę, rezygnując z posady profesora, a próbując zwrócić czesne opłacone przez studentów, ci odmówili.
=== Nauczanie i podróże ===
Praca jako prywatny nauczyciel wiązała się z podróżami po Europie. Smith podróżował z Scottem, prowadząc nauczanie w trasie. Otrzymywał 300 funtów rocznie oraz zwrot kosztów, a także dodatkowe 300 funtów emerytury, co stanowiło około dwukrotność jego wcześniejszej pensji. Debiutował jako opiekun podczas wyjazdu do Tuluzy we Francji, gdzie spędził półtora roku, choć uważał to miejsce za niezwykle nudne.
Pisał do Hume’a, że „zaczął pisać książkę, aby zabić czas”. Po przejechaniu południa Francji, grupa udała się do Genewy, gdzie Smith spotkał się z Voltaire’em.
Po pobycie w Genewie przeszli do Paryża, gdzie Smith miał okazję spotkać wielu znakomitych intelektualistów, takich jak Benjamin Franklin, Anne-Robert-Jacques Turgot, Jean le Rond d’Alembert, André Morellet, Claude Adrien Helvétius oraz François Quesnay – lider fizjokratów, którego idee wywarły na Smitha ogromne wrażenie. Gdyby Quesnay nie zmarł wcześniej, Smith rozważał zadedykowanie mu swojego traktatu pt. Badań nad naturą i przyczynami bogactwa narodów. Fizjokraci sprzeciwiali się merkantylizmowi, dominującej teorii ekonomicznej w tamtym czasie, twierdząc: Laissez faire et laissez passer, le monde va de lui même! (pozwólcie działać, pozwólcie przechodzić, świat porusza się sam). Uważali także, że jedynie rolnictwo produkuje bogactwo, a handel i manufaktury nie.
Ze względu na znaczące różnice między angielskim a francuskim systemem dystrybucji dóbr, poglądy fizjokratów nie były w pełni zrozumiane przez Smitha, który stwierdził, że ich myśli są „ze wszystkimi ich niedoskonałościami [może] najbliższe dotarcia do prawdy, która nie została jeszcze opublikowana w temacie ekonomii politycznej”. Rozróżnienie pomiędzy pracą produktywną a nieproduktywną (w terminologii fizjokratów: classe steril) stało się kluczowym zagadnieniem dla rozwoju klasycznej ekonomii.
=== Późne lata ===
W 1766 roku zmarł młodszy brat Henry’ego Scotta, co skłoniło Smitha do zakończenia pracy jako korepetytor. W tym samym roku powrócił do Kirkcaldy, gdzie przez następne dziesięć lat pracował nad swoim opus magnum. W Kirkcaldy zaprzyjaźnił się z Henrym Moyesem, młodym niewidomym mężczyzną o wyjątkowych zdolnościach. Smith zadbał o jego edukację, angażując Davida Hume’a i Thomasa Reida. W maju 1773 roku został członkiem Royal Society of London, a w 1775 roku przyjęto go do Klubu Literackiego.
Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów zostały opublikowane w 1776 roku i szybko zdobyły uznanie; pierwszy nakład wyprzedano w ciągu pierwszych sześciu miesięcy.
W 1778 roku został powołany na stanowisko komisarza celnego w Szkocji. W związku z pracą przeprowadził się do Edynburga, gdzie mieszkał z matką w Panmure House. Pięć lat później uzyskał status „członka założyciela” Royal Society of Edinburgh. W latach 1787–1789 pełnił zaszczytną funkcję Lorda Rektora Uniwersytetu w Glasgow.
Smith zmarł w północnym skrzydle swojego domu w Panmure House w Edynburgu 17 lipca 1790 roku po długiej chorobie i został pochowany na cmentarzu Canongate Kirkyard. Na łożu śmierci wyraził żal z powodu braku większej liczby osiągnięć.
Jako wykonawców testamentu wyznaczył dwóch przyjaciół z kręgów akademickich: fizyka i chemika Josepha Blacka oraz pioniera geologii Jamesa Huttona. Smith pozostawił po sobie znaczne zbiory notatek i niepublikowanych materiałów, polecając spalić wszystko, co nie było gotowe do publikacji. Wspomniał o Historii astronomii jako o prawdopodobnie nadającej się do druku. Książka ukazała się wraz z innymi materiałami w 1795 roku.
Biblioteka Smitha została zgodnie z jego wolą przekazana Davidowi Douglasowi, Lordowi Reston (syn pułkownika Roberta Douglasa – kuzyna Smitha). W późniejszych latach księgozbiór został podzielony pomiędzy dwoje dzieci Davida: Cecilię Margaret (Pani Cunningham) oraz Davida Anne (Pani Bannerman). Po śmierci męża w 1878 roku, Pani Cunningham sprzedała część książek, a pozostałe przeszły w ręce jej syna, profesora Roberta Oliviera Cunninghama z Królewskiej Akademii w Belfaście, który część biblioteki przekazał Akademii. Po jego śmierci reszta książek została sprzedana. W 1879 roku biblioteka Pani Bannerman została przekazana w stanie nienaruszonym do New College w Edynburgu.
== Osobowość i przekonania ==
=== Cechy charakteru ===
Niewiele wiadomo na temat prywatnych poglądów Smitha, poza tym, co można wywnioskować z jego prac. Wszystkie jego prywatne zapiski zostały zniszczone krótko po jego śmierci zgodnie z jego wolą. Smith nigdy się nie ożenił, ale utrzymywał bliską relację z matką, z którą mieszkał po powrocie z Francji, a która zmarła sześć lat przed jego śmiercią.
Smith był często opisywany przez historyków jako typowy „roztargniony profesor”. Był postrzegany jako ekscentryczny, ale życzliwy intelektualista, zabawnie roztargniony, z osobliwym sposobem wysławiania się i chodzenia, a jego uśmiech był „niewyrażalnie łagodny”. Znane są przypadki, kiedy mówił sam do siebie, co pozostało mu z dzieciństwa, kiedy rozmawiał i śmiał się podczas żywych konwersacji z niewidzialnymi przyjaciółmi.
=== Poglądy religijne ===
Od lat toczy się debata naukowa na temat natury poglądów religijnych Smitha. Jego ojciec był mocno zainteresowany chrześcijaństwem i był członkiem umiarkowanego skrzydła Kościoła Szkockiego. Pomimo uzyskania stypendium Snella, uważa się, że Smith wyjechał do Anglii z zamiarem rozwijania kariery w strukturach Kościoła Anglii. Podczas pobytu w Oksfordzie odrzucił chrześcijaństwo i wrócił do Szkocji jako deista.
Ekonomista Ronald Coase zakwestionował deistyczność przekonań Smitha, twierdząc, że chociaż w swoich pracach odwoływał się do Wielkiego Architekta Wszechświata, to inni badacze wyolbrzymili zakres, w jakim Adam Smith przyznawał się do wiary w osobowego Boga. Coase opiera swój wywód na analizie uwag zawartych w Badaniach nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, gdzie autor relacjonuje, jak wrodzona ciekawość natury ludzkiej dotycząca „wielkiego fenomenu natury” – takiego jak „powstawanie, życie i znikanie roślin i zwierząt” – prowadziła go nieuchronnie „do rozważań nad ich przyczyną”. Przytacza również uwagę Smitha, że „zabobon w pierwszej kolejności będzie próbował zaspokoić ową ciekawość, odnosząc wszystkie te cuda do natychmiastowej ingerencji bogów”.
== Publikacje ==
1759 – The Theory of Moral Sentiments, online (EN),
Kolejne wydania w 1761 (zmienione), 1767, 1774, 1781 i 1790 (zmienione i rozszerzone),
(pl) 1989 – Teoria uczuć moralnych, tłum. Stanisław Jedynak, Warszawa: PWN,
1761 – Considerations Concerning the Formation of Languages and the Different Genius of original and compounded Languages, online (EN),
Wydane jako dodatek do nowego wydania Theory of Moral Sentiments, kolejne wydanie w 1767,
1776 – An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, online (EN)
Kolejne wydania w 1778, 1784 (zmienione), 1786, 1789,
(pl) 1954 – Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, tłum. Stefan Wolff, Oswald Einfeld, Zdzisław Sadowski, Antoni Prejbisz, Bronisława Jasińska, Warszawa: PWN; II wyd. 2007, Warszawa: PWN,
1795 – Essays on Philosophical Subjects, ed. Dugald Stewart, London: T. Cadell jun. and W. Davies; [etc. etc.], online (EN),
1896 – Lectures on Justice, Police, Revenue and Arms, Oxford: Clarendon Press, online (EN)
Zapis wykładów na Uniwersytecie w Glasgow z lat 1762–1763.
W 1976 roku Oxford University Press wydało The Glasgow Edition of the Works and Correspondence of Adam Smith, będącą najpełniejszym i krytycznym wydaniem dzieł Adama Smitha (red. serii R.H. Campbell, D.D. Raphael, A.S. Skinner). Poszczególne tomy obejmowały:
The Theory of Moral Sentiments (ed. D.D. Raphael, A.L. Macfie),
An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations (ed. W.B. Todd),
Essays on Philosophical Subjects: With Dugald Stewart’s 'Account of Adam Smith (ed. W.P.D. Wightman, J.C. Bryce, I.S. Ross),
Lectures on Rhetoric and Belles Lettres (ed. J.C. Bryce),
Lectures on Jurisprudence (R.L. Meek, D.D. Raphael, Peter Stein),
Correspondence (ed. Ernest Campbell Mossner, Ian Simpson Ross),
Index to the Works of Adam Smith (ed. Andrew S. Skinner, Knud Haakonssen).
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Robert L. Heilbroner, Wielcy ekonomiści. Czasy, życie, idee, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1993, rozdział III Wspaniały świat Adama Smitha.
Jack Russell, J.R. Weinstein, Adam Smith (1723–1790), [w:] Internet Encyclopedia of Philosophy, 15 czerwca 2016, ISSN 2161-0002.
Wiktor Werner, Historyczność kultury. W poszukiwaniu myślowego fundamentu współczesnej historiografii, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2009, podrozdział 2c Adam Smith. Problem equlibrium.
Stefan Zabieglik: Adam Smith, seria „Myśli i Ludzie”, Warszawa: Wiedza Powszechna 2003.
== Linki zewnętrzne ==
Samuel S. Fleischacker, Adam Smith’s Moral and Political Philosophy, [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy, CSLI, Stanford University, 27 stycznia 2017, ISSN 1095-5054 [dostęp 2017-12-30] (ang.). (Filozofia moralna i polityczna Adama Smitha)
Dzieła Adama Smitha w bibliotece Polona