Adam Skałkowski

Adam Mieczysław Skałkowski

Adam Mieczysław Skałkowski (ur. 30 września 1877 we Lwowie, zm. 17 kwietnia 1951 w Poznaniu) był polskim historykiem oraz profesorem na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Poznańskiego.

Życiorys

Dzieciństwo i młodość

Był synem Tadeusza Skałkowskiego, prawnika oraz posła na Sejm Krajowy Galicji, i Jadwigi z Kosińskich. Adam był wnukiem poety Marcelego Skałkowskiego. Był najstarszym z czterech synów rodziny Skałkowskich i miał również cztery siostry. Swoją edukację rozpoczął w prywatnej szkole Leopolda Wajgla, którą ukończył w 1888 roku. Następnie kontynuował naukę w C. K. IV Gimnazjum we Lwowie, gdzie w 1896 roku zdał egzamin dojrzałości z wyróżnieniem.

Studia

Studia historyczne rozpoczął na Wydziale Prawa Uniwersytetu Lwowskiego, uczestnicząc w seminariach Oswalda Balzera i Ludwika Finkla. Już od początku był aktywny w życiu studenckim, co przyczyniło się do jego wyboru na bibliotekarza, a w 1898 roku na prezesa Czytelni Akademickiej. W tym samym roku dołączył do Związku Młodzieży Polskiej, znanego jako „Zet”. Z inicjatywy kolegi z organizacji zapisał się na seminarium prowadzone przez profesora Szymona Askenazego. W 1900 roku, na polecenie Askenazego, wyjechał na semestr do Getyngi, gdzie miał okazję studiować pod okiem znanego profesora M. Lehmanna, który był promotorem pracy doktorskiej Askenazego. Po powrocie do Lwowa utrzymywał z nim kontakt listowny.

Początki kariery naukowej – Uniwersytet Lwowski

Następnie Skałkowski rozpoczął prace nad doktoratem o generale Janie Henryku Dąbrowskim, co wiązało się z jego pobytem w Paryżu w latach 1902–1903, gdzie uczył się w polskiej szkole w Batignolles oraz otrzymywał stypendium kasy im. Mianowskiego. Po powrocie do Lwowa, w latach 1903–1910, formalnie pełnił funkcję zastępcy nauczyciela w IV Gimnazjum, jednocześnie angażując się w działalność polityczną. Był jednym z inicjatorów wydawania pisma „Teki”, którego redakcja mieściła się w jego domu. W 1904 roku został członkiem Ligi Narodowej, a w 1908 roku był redaktorem dwutygodnika „Rzeczpospolita”.

W 1906 roku obronił doktorat na podstawie pracy „Jan Henryk Dąbrowski (1755–1818). Część 1: Na schyłku dni Rzeczypospolitej 1755–1795” (Warszawa 1904), z promotorem S. Askenazym, który w tym czasie przebywał na kwerendzie w Petersburgu. Jego zastępcą został prof. R. M. Werner. W 1906 roku Skałkowski pracował w bibliotece Uniwersytetu Lwowskiego, a w latach 1907–1911 przebywał w Paryżu dzięki stypendium W. Osławskiego. Już wówczas zyskał reputację specjalisty w zakresie dziejów Polski po rozbiorach, co potwierdzają jego kontakty z H. Sienkiewiczem oraz S. Żeromskim. W 1913 roku habilitował się na Uniwersytecie Lwowskim na podstawie pracy „O kokardę Legionów” (Lwów 1912), a recenzentami habilitacji byli T. Wojciechowski i B. Dębiński. W tym samym roku został zastępcą Askenazego na katedrze historii nowożytnej Uniwersytetu Lwowskiego, prowadząc wykłady do 1919 roku.

W listopadzie 1918 roku brał udział w obronie Lwowa przed Ukraińcami, jednak później marginalizował ten udział, uważając obronę za przesadnie wyolbrzymioną propagandowo. Za obronę szkoły kadetów otrzymał odznakę pamiątkową I Odcinka „Obrony Lwowa”. 1 września 1919 roku został zwolniony z wojska.

Życie prywatne

W 1911 roku ożenił się z Antoniną Marią z Przesmyckich, malarką, z którą poznał się w Paryżu. Mieli troje dzieci: córkę Elżbietę (1913–1984, żonę historyka, archiwisty i oficera ppłk. dr. Rocha Morcinka), syna Tadeusza (1915–1993) oraz syna Tomasza (1917–1918). Maria Antonina zmarła w 1917 roku po narodzinach trzeciego dziecka. W 1920 roku poślubił ponownie Stanisławę z Karpińskich (1885–1977), nauczycielkę.

Uniwersytet Poznański

Jeszcze przed zwolnieniem z wojska, 4 lipca 1919 roku, otrzymał propozycję objęcia stanowiska na nowo utworzonym Uniwersytecie Poznańskim. Po przyjęciu propozycji przeniósł się do Poznania, gdzie 19 listopada 1920 roku został profesorem nadzwyczajnym, a 1 października 1921 roku profesorem zwyczajnym. Skałkowski objął kierownictwo katedry historii nowożytnej i całkowicie zrezygnował z działalności politycznej.

Był aktywnym członkiem wielu towarzystw naukowych. Od 1913 roku należał do Komisji Historycznej Akademii Umiejętności, a do 1930 roku był członkiem Komisji Historii Wojskowości PAU. Działał w Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk i przewodniczył tam Komisji Historycznej. Od 1939 roku był też członkiem Towarzystwa Naukowego w Toruniu. Ponadto był członkiem redakcji „Kwartalnika Historycznego” oraz od początku w składzie Komitetu Redakcyjnego i Rady Polskiego Słownika Biograficznego. Jego seminaria cieszyły się dużym zainteresowaniem, a w 1937 roku uczestniczyło w nich 101 studentów.

W 1937 roku, wspólnie z profesorami Florianem Znanieckim i Henrykiem Ułaszynem, opublikował oświadczenie potępiające „ghetto ławkowe” oraz dążenia do ograniczenia praw z powodów wyznaniowych, narodowościowych czy rasowych na uniwersytetach. Złożył również podpis pod protestem przeciwko antysemickim ekscesom („Dziennik Literacki”, nr 24 XII 1937).

Po wybuchu II wojny światowej w 1939 roku, wyjechał z Poznania do Warszawy. W czerwcu 1940 roku przybył do Chrobrza w Kieleckiem, gdzie na zaproszenie rodziny Wielopolskich współpracował z uczniem Gerardem Labudą i opiekował się córką oraz wnuczką. Pozostał tam do końca wojny, prowadząc badania w archiwum rodzinnym. Równocześnie uczestniczył w tajnym nauczaniu na Uniwersytecie Ziem Zachodnich w Częstochowie. W tym czasie spisał swoje wspomnienia.

Po wojnie powrócił do pracy na Uniwersytecie Poznańskim. Ponownie zademonstrował swoje umiejętności organizacyjne, wspierając osoby poszkodowane przez wojnę oraz odbudowując zbiory archiwalne i biblioteczne. W latach 1945–1947 pełnił funkcję dziekana Wydziału Historyczno-Filozoficznego. Nadal był aktywnym naukowcem, publikując liczne prace oraz współpracując z Polskim Słownikiem Biograficznym. Uczestniczył w działalności towarzystw historycznych, był czynnym członkiem PAU oraz zarządu Polskiego Towarzystwa Historycznego.

Był przeciwnikiem komunizmu i sprzeciwiał się odciąganiu studentów od zajęć na prace „wykopkowe”. Jako osoba odważna publicznie odcinał się od marksizmu, broniąc prof. Ludwika Jaxa-Bykowskiego, oskarżonego o przynależność do Stronnictwa Narodowego, oraz swojego ucznia S. Wasylewskiego, oskarżonego o kolaborację z Niemcami. Te działania doprowadziły do jego usunięcia ze stanowiska dziekana. Ostatnie seminarium odbyło się 10 grudnia 1948 roku, a w styczniu 1949 roku komunistyczne władze przeniosły go na emeryturę, która była na tyle niska, że musiał podjąć pracę w bibliotece uniwersyteckiej.

Zmarł 7 kwietnia 1951 roku w Poznaniu, a jego ciało pochowano na cmentarzu Górczyńskim.

Materiały archiwalne Adama Skałkowskiego są przechowywane w PAN Archiwum w Warszawie pod sygnaturą III-21.

Uczniowie

Oprócz Gerarda Labudy, pod jego kierunkiem swoje prace doktorskie pisały także: Andrzej Wojtkowski, Wisława Knapowska, Juliusz Willaume, Janusz Staszewski, Zdzisław Grot, Edmund Machalski, Włodzimierz Dworzaczek, Helena Łuczak-Kozerska, Witold Jakóbczyk, Roch Morcinek, Tadeusz Mencel, Jan Baumgart, Antoni Artymiak, Teresa Krotoska oraz Alina Boettnerówna.

Habilitacje pod jego kierunkiem uzyskali: Andrzej Wojtkowski, Juliusz Willaume, Wisława Knapowska, Zdzisław Grot, Witold Jakóbczyk oraz Franciszek Paprocki.

Niektórzy jego uczniowie, tacy jak Juliusz Willaume, Tadeusz Mencel, Stefan Kieniewicz, Jan Baumgart, Włodzimierz Dworzaczek, Zdzisław Grot, Witold Jakóbczyk i Franciszek Paprocki, osiągnęli tytuł profesora.

Dorobek naukowy

Adam Skałkowski pozostawił po sobie bogaty dorobek naukowy, obejmujący ponad 260 publikacji. Jego zainteresowania obejmowały historię Polski od czasów Stanisława Augusta do połowy XIX wieku. Jego prace można podzielić na kilka grup tematycznych, z których do lat dwudziestych XX wieku głównie koncentrował się na epoce napoleońskiej. Oprócz prac doktorskiej i habilitacyjnej, warto wymienić „Bitwę pod Raszynem” (Lwów 1909), „Rok 1812” (Lwów 1912), „Księcia Józefa” (Bytom 1913), „Oficerów polskich stu dni” (Lwów 1915) oraz „Polaków na San Domingo 1802–1809” (1921).

Wydał również źródła dotyczące epoki napoleońskiej, takie jak „Les Polonais en Egypte 1798–1801” (Paryż 1910) oraz „Korespondencja ks. Józefa Poniatowskiego z Francją”, t. 1–4 (Poznań 1926–1929). Ważną pracą Skałkowskiego jest także studium „Aleksander Wielopolski w świetle archiwów rodzinnych 1803–1877”, tom 1–3 (Gdynia 1948–1978). Oprócz tego pisał wiele recenzji i artykułów.

Od 1930 roku był członkiem Polskiej Akademii Umiejętności.

Wybrane publikacje

Jan Henryk Dąbrowski – 1904 r.
O cześć imienia polskiego – 1908 r.
Bitwa pod Raszynem – 1909 r.
O kokardę legionów – 1912 r.
Rok 1812 – 1912 r.
Książę Józef – 1913 r.
Oficerowie polscy stu dni – 1915 r.
Kościuszko w świetle nowszych badań – 1924 r.
Z dziejów insurekcji – 1926 r.
Aleksander Wielopolski w świetle archiwów rodzinnych 1803–1877 – 1948 r.

Przypisy

Bibliografia

Chyra–Rolicz Z., Skałkowski Adam Mieczysław [w:] Słownik historyków polskich, Warszawa 1995, s. 475–476.
Dutkiewicz J., Szymon Askenazy i jego szkoła, Warszawa 1958.
Grot Z., Adam Mieczysław Skałkowski jako dydaktyk i wychowawca, „Neodidagmata” 1975, nr 7, s. 63–70.
Grot Z., Bibliografia prac naukowych Adama Skałkowskiego, „Sprawozdania Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk” 1955, z. 1, s. 196–206.
Łukasiewicz D., Adam Skałkowski, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 37, Kraków – Warszawa 1997, s. 649–653.
Łukasiewicz D., Adam M. Skałkowski (1877–1951). Karta z dziejów historiografii niepodległościowej, „Studia i Materiały do dziejów Wielkopolski i Pomorza” 18 (1990/1991) nr 35, s. 179–198.
Łukasiewicz D., Nauka i okupacja. Adam Skałkowski w latach 1939–1945, „Przegląd Zachodni” 44 (1988) nr 2, s. 97–108.
Łukasiewicz D., Przedmowa, [w:] A. Skałkowski, Kościuszko w świetle nowszych badań, Warszawa 1991, s. 7–16.
Maternicki J., Idee i postawy. Historia i historycy polscy 1914–1918. Studium historiograficzne, Warszawa 1975.
Olejnik K., Adam Skałkowski, [w:] Wybitni historycy wielkopolscy, Poznań 1989, s. 223–236.
Wielgosz Z., Adam Skałkowski, [w:] Wielkopolski słownik biograficzny, Poznań 1992, s. 668–669.