Adam Schaff

Adam Schaff (10 marca 1913 w Lwowie – 12 listopada 2006 w Warszawie) był polskim filozofem pochodzenia żydowskiego. Na początku swojego życia intelektualnego reprezentował konserwatywne poglądy w ramach filozofii marksistowskiej, specjalizując się w epistemologii, by później stać się zwolennikiem eurokomunizmu. W ostatnich latach swojego życia zbliżył się do idei antyglobalizmu.

Życiorys

Urodził się w rodzinie żydowskiej, która przeszła proces asimilacji. Był synem znanego lwowskiego adwokata. W latach 1931–1936 studiował prawo i ekonomię polityczną na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, gdzie uzyskał podwójne magisterium, a w zakresie filozofii kształcił się samodzielnie. Dodatkowo, uzupełniał swoją wiedzę w paryskiej École des Sciences Économiques et Politiques, gdzie zbierał materiały do pracy doktorskiej pod kierunkiem Stanisława Grabskiego z zakresu ekonomii.

W 1932 roku wstąpił do KPP, a w 1937 roku został aresztowany za działalność w komunistycznej organizacji studenckiej. Po wojnie, od 1945 roku był aktywny w PPR, a od 1948 w PZPR.

Od 1941 roku mieszkał w Moskwie, gdzie na Uniwersytecie Moskiewskim ukończył studia filozoficzne, zdobywając stopień kandydata nauk filozoficznych w 1941 roku, a w 1945 roku na Instytucie Filozofii Akademii Nauk ZSRR uzyskał stopień doktora nauk filozoficznych. Nawiązał kontakt z lwowskim profesorem Leonem Chwistkiem, który pozytywnie ocenił jego pracę doktorską. W latach 1944–1946 kierował polskim zespołem Radia Moskwa.

Po wojnie, od 1945 roku był profesorem na Uniwersytecie Łódzkim, a od 1949 roku na Uniwersytecie Warszawskim, gdzie kierował Katedrą Materializmu Dialektycznego i Historycznego na Wydziale Humanistycznym. Był członkiem Komitetu Centralnego PPR oraz I sekretarzem POP PZPR na Uniwersytecie Warszawskim. W 1952 roku, z inicjatywy KC PZPR, założył Instytut Kształcenia Kadr Naukowych, którym kierował do 1954 roku. W 1956 roku objął kierownictwo Instytutu Nauk Społecznych przy KC PZPR, a od 1957 roku prowadził Wyższą Szkołę Nauk Społecznych przy KC PZPR do 1968 roku. W latach 50. był również redaktorem naczelnym „Myśli Filozoficznej” oraz wykładał na Wieczorowym Uniwersytecie Marksizmu-Leninizmu. Schaff był postrzegany jako główny ideolog PZPR.

W 1952 roku został członkiem Polskiej Akademii Nauk, gdzie kierował Instytutem Filozofii i Socjologii w latach 1956–1968. W 1969 roku dołączył do Klubu Rzymskiego i od 1969 do 1985 roku przewodniczył Radzie Dyrektorów Europejskiego Ośrodka Koordynacji Badań i Dokumentacji w Naukach Społecznych w Wiedniu. Od 1987 roku był pierwszym prezesem Polskiego Towarzystwa Współpracy z Klubem Rzymskim.

W 1959 roku wspierał badania nad filozofią średniowieczną prowadzone przez absolwentów Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Był mentorem Klubu Poszukiwaczy Sprzeczności, założonego przez Adama Michnika. W 1965 roku opublikował książkę „Marksizm a jednostka ludzka”, w której postawił kontrowersyjną tezę, że alienacja jednostki może nadal występować w społeczeństwie socjalistycznym, co zyskało mu etykietę rewizjonisty. W wyniku wydarzeń z 1968 roku i antysemickiej nagonki prasowej, w dniach 6–7 lipca został usunięty z KC PZPR oraz odcięty od wpływów w nauce filozofii w PRL. W swoich wspomnieniach przyznał, że obawiał się o swoje życie.

W czasie stanu wojennego był gorącym krytykiem Solidarności; zaproponował zgłoszenie kandydatury Wojciecha Jaruzelskiego do Pokojowej Nagrody Nobla. Współpracował z MSW PRL w działaniach wywiadowczych przeciwko USA. 27 czerwca 1984 roku został wydalony z PZPR, mimo wcześniejszego poparcia dla gen. Jaruzelskiego, z powodu prezentowania swoich poglądów poza oficjalnym forum partyjnym. Po przemianach w 1989 roku pozostał wierny swoim ideom, promując marksizm demokratyczny jako odpowiedź na kapitalizm, który według niego nie potrafiłby sobie poradzić z głodem i bezrobociem strukturalnym. Uważał, że przyszłość ludzkości jest w socjalizmie, choć niekoniecznie musiałby on być tak nazywany.

Otrzymał doktoraty honorowe z uniwersytetów w Michigan w Ann Arbor, Nancy oraz paryskiej Sorbony.

Zmarł w Warszawie, a jego ciało spoczęło w grobie rodzinnym na cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kwatera II B 28-9-27).

Główne prace

Pojęcie i słowo. Próba analizy marksistowskiej, Spółdzielnia Wydawnicza „Książka”, Łódź 1946.
Wstęp do teorii marksizmu. Zarys materializmu dialektycznego i historycznego, Spółdzielnia Wydawnicza „Książka”, Warszawa 1947 (wyd. V: 1950).
Narodziny i rozwój filozofii marksistowskiej, Książka i Wiedza, Warszawa 1950.
Z zagadnień marksistowskiej teorii prawdy, Książka i Wiedza, Warszawa 1951.
Przekłady na niemiecki (1954), serbskochorwacki (1960), hiszpański (1964).
Wydanie drugie, niemieckie, rozszerzone przez autora: Theorie der Wahrheit. Versuch einer marxistischen Analyse, Europa, Wiedeń 1971.
Obiektywny charakter praw historii. Z zagadnień marksistowskiej metodologii historiografii, PWN, Warszawa 1955.
Przekład czeski (1957).
Spór o zagadnienie moralności, Książka i Wiedza, Warszawa 1958.
Wstęp do semantyki, PWN, Warszawa 1960.
Przekłady na niemiecki (1960), angielski (1962), czeski, rosyjski (1963), hiszpański, rumuński (1966), szwedzki, węgierski (1967), francuski (1968), japoński (1969), włoski (1974), chiński (1979).
Marksizm a egzystencjalizm, Książka i Wiedza, Warszawa 1961 (wyd. II z 1963 i III z 1965 jako Filozofia człowieka. Marksizm a egzystencjalizm).
Przekłady na angielski (1963), hiszpański, norweski, słowacki, słoweński (1964), niemiecki (1965), duński (1970), grecki (1979), chiński (2014).
Główne zagadnienia i kierunki filozofii. Wykłady na Uniwersytecie Warszawskim 1957–1958. Cz. 1: Teoria poznania, PWN, Warszawa 1962.
Język a poznanie, PWN, Warszawa 1964.
Przekłady na niemiecki (1964), angielski (1973, ze wstępem Noama Chomsky’ego), włoski (1973), francuski, japoński, portugalski (1974).
Marksizm a jednostka ludzka, PWN, Warszawa 1965.
Przekłady na niemiecki (1965), słowacki (1966), serbskochorwacki (1967), francuski, węgierski (1968), angielski (1970, ze wstępem Ericha Fromma), włoski (1973).
Szkice z filozofii języka, Książka i Wiedza, Warszawa 1967.
Przekłady na niemiecki (1968), francuski, włoski (1969), hiszpański (1973).
Historia i prawda, Książka i Wiedza, Warszawa 1970.
Przekłady na niemiecki (1970), francuski (1971), japoński (1973), hiszpański (1974), angielski (1976), duński (1977), chiński (2014).
Gramatyka generatywna a koncepcja idei wrodzonych, Książka i Wiedza, Warszawa 1972.
Structuralisme et marxisme, tłum. Claire Brendel, Anthropos, Paryż 1974 (również w wersji niemieckiej 1974, włoskiej 1976 i angielskiej 1978).
(z Lucienem Sèvem) Marxismo e umanesimo. Per un’analisi semantica delle „Tesi su Feuerbach” di K. Marx, Dedalo, Bari 1975.
Humanismus, Sprachphilosophie, Sprachphilosophie, Erkenntnistheorie des Marxismus. Philosophische Abhandlungen, Europa, Wiedeń 1975.
Przekład na włoski (1977).
Szkice o strukturalizmie, Książka i Wiedza, Warszawa 1975.
Przekład na chiński (2009).
Entfremdung als soziales Phänomen, Europa, Wiedeń 1977.
Przekłady na hiszpański (1979), angielski (1980), japoński (1984), chiński (2015).
Wydanie polskie: Alienacja jako zjawisko społeczne, Książka i Wiedza, Warszawa 1999, ISBN 83-05-13097-5.
Stereotypen und das menschliche Handeln, Europa, Wiedeń 1980.
Wydanie polskie: Stereotypy a działanie ludzkie, Książka i Wiedza, Warszawa 1981.
Die kommunistische Bewegung am Scheideweg, Europa, Wiedeń 1982.
Przekłady na francuski (1982), duński (1983), serbskochorwacki (1985).
Wydanie polskie: Ruch komunistyczny na rozdrożu, Instytut Badania Współczesnych Problemów Kapitalizmu, Warszawa 1984.
Polen heute, Europa, Wiedeń 1984.
Wohin führt der Weg? Die gesellschaftlichen Folgen der zweiten industriellen Revolution, Europa, Wiedeń 1985.
Wydanie polskie: Dokąd prowadzi droga? Skutki społeczne drugiej rewolucji przemysłowej, Glob, Szczecin 1988.
Przekład portugalski (1990), perski (1997).
Wohin führt der Weg? Überleben in der Informationsgesellschaft, Goldmann, Monachium 1987.
Perspektiven des modernen Sozialismus, Europa, Wiedeń 1988.
Wydanie polskie: Perspektywy współczesnego socjalizmu, Glob, Szczecin 1990.
Przekład perski (1998), hiszpański (2000).
Ökumenischer Humanismus, O. Müller, Salzburg 1992.
Przekład hiszpański (1993).
Wydanie polskie: Humanizm ekumeniczny, Wydawnictwo „Kto jest Kim”, Warszawa 2012. ISBN 978-83-906213-7-1.
Pora na spowiedź, Polska Oficyna Wydawnicza „BGW”, Warszawa 1993, ISBN 83-7066-513-6 (autobiograficzna).
El marxismo a final de siglo, Ariel, Barcelona 1994.
Notatki kłopotnika, BGW, Warszawa 1995, ISBN 83-7066-648-5.
Przekład hiszpański (1997).
Medytacje, Wydawnictwo Projekt, Warszawa 1997, ISBN 83-203-1243-7.
Przekład francuski, włoski (2001).
Próba podsumowania, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 1999, ISBN 83-87367-53-2 (autobiograficzna).
Książka dla mojej żony, Wydawnictwo JJK, Warszawa 2001, ISBN 83-913643-2-1 (autobiograficzna).
Korespondencja, Mag, Warszawa 2010.

Ordery i odznaczenia

Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski (3 lutego 1998)
Order Sztandaru Pracy I klasy (1964)
Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (22 lipca 1951)
Medal im. Mikołaja Kopernika Polskiej Akademii Nauk (1986)

Nagrody

Nagroda Państwowa I stopnia za pracę w zakresie filozofii w minionym dziesięcioleciu (1955)
Nagroda Państwowa I stopnia z okazji 20-lecia Polski Ludowej (22 lipca 1964)
Nagroda im. Ludwika Waryńskiego (1989) za pracę „Dokąd prowadzi droga? Skutki społeczne drugiej rewolucji przemysłowej” (Wydawnictwo „Glob”, 1988)

Przypisy

Bibliografia i filmografia przedmiotowa

Nie tędy droga! Adam Schaff w rozmowie z Tadeuszem Kraśko, BGW, Warszawa 1991, ISBN 83-7066-206-4.
Nowa encyklopedia powszechna PWN t. 5, Warszawa 1998.
Nie ma innej drogi – film dokumentalny o Adamie Schaffie w realizacji Ewy Żmigrodzkiej i Krzysztofa Zwolińskiego, Telewizja Polska – Agencja Produkcji Audycji Telewizyjnych, Warszawa 2003.
Bohdan Chwedeńczuk Dialogi z Adamem Schaffem, Wydawnictwo „Iskry”, Warszawa 2005, ISBN 83-207-1777-9.
Jerzy J. Szacki, Adam Schaff 1913–2006, [w:] Waldemar W. Baraniewski, Wojciech W. Tygielski, Andrzej Kajetan A.K. Wróblewski (red.), Portrety Uczonych. Profesorowie Uniwersytetu Warszawskiego po 1945, S–Ż, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2016, s. 56–65, ISBN 978-83-235-2085-6.

Linki zewnętrzne

Polemiczny tekst Stefana Kisielewskiego w „Więzi” nr 7–8(39) z 1961 r. wiez.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-03-26)].
Egzemplarz nowego typu – krytyczny tekst Lecha Stępniewskiego.
Artykuły w wortalu lewica.pl: Rozmowa z Adamem Schaffem, Warszawa: Pogrzeb Adama Schaffa, Chwedeńczuk: Nad grobem Adama Schaffa.
Prof. zw. dr hab. Adam Schaff, [w:] baza „Ludzie nauki” portalu Nauka Polska (OPI PIB) [dostęp 2006-11-12].
Mateusz Kuryła, Adam Schaff – portret marksistowskiego filozofa.