Adam Pytel (ur. 16 grudnia 1856 w Żukowicach Starych, zm. 30 października 1928 w Krakowie) był polskim nauczycielem, działaczem społecznym oraz sokolim, a także burmistrzem Sanoka.
Życiorys
Adam Pytel pochodził z mazurskiej rodziny chłopskiej. Urodził się 16 grudnia 1856 roku w Żukowicach Starych jako syn Jana i Reginy z domu Ciężadło.
W Tarnowie ukończył gimnazjum łacińskie, a następnie uzyskał dyplom na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz w zakresie germanistyki na Uniwersytecie Wiedeńskim. Przez pierwsze 10 lat nie mógł uzyskać nominacji na nauczyciela, co było spowodowane nieprzychylnością władz austriackich. W tym czasie uczył prywatnie w domach oraz udzielał korepetycji dzieciom zamożnych ziemian. Po złagodzeniu restrykcji austriackich, w latach 90. XX wieku, dostał posadę suplenta w Stryju, gdzie rozpoczął pracę 6 września 1891 roku. 27 sierpnia 1891 roku został mianowany zastępcą nauczyciela w C.K. Gimnazjum Arcyksiężniczki Elżbiety w Samborze, ucząc języka niemieckiego, historii i geografii. Latem 1892 roku przeniósł się do C.K. Gimnazjum św. Anny w Krakowie, gdzie złożył egzamin nauczycielski 19 maja 1894. 9 stycznia 1895 roku, po przeniesieniu do C.K. Gimnazjum w Sanoku, uzyskał tytuł nauczyciela rzeczywistego od 14 stycznia 1895 roku. 17 marca 1898 roku został mianowany na stałe w zawodzie nauczycielskim i otrzymał tytuł c. k. profesora. 1 października 1905 roku przyznano mu VIII rangę w zawodzie. Uczył języka niemieckiego, polskiego, kaligrafii, był zawiadowcą biblioteki niemieckiej oraz dla ubogich uczniów, a od roku szkolnego 1909/1910 nadzorował filię gimnazjum. 30 sierpnia 1912 roku został powołany do kierowania sanockim gimnazjum podczas nieobecności dyrektora Włodzimierza Bańkowskiego, pełniąc tę funkcję do 1917 roku. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, uczył języka polskiego w sanockim gimnazjum, gdzie pracował przez 35 lat. Ponadto uczył języka niemieckiego w sanockich placówkach edukacyjnych, takich jak Instytut Wyższy Naukowo-Wychowawczy oraz Miejskie Prywatne Seminarium Nauczycielskie Żeńskie. Był członkiem Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych we Lwowie. 26 stycznia 1916 roku otrzymał tytuł profesora VII rangi, a 7 lutego tego samego roku postanowieniem cesarza Franciszka Józefa I uzyskał tytuł c. k. radcy szkolnego.
Pytel angażował się aktywnie w życie społeczne. Był członkiem Macierzy Szkolnej dla Księstwa Cieszyńskiego oraz delegatem w Sanoku. Zasłynął jako działacz Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, pełniąc funkcję prezesa gniazda w latach 1906-1911 oraz 1914-1927. Po zakończeniu pierwszego prezesowania, 24 marca 1911 roku, otrzymał tytuł członka honorowego sanockiego „Sokoła”. W lipcu 1914 roku uczestniczył w zjeździe prezesów sokolich we Lwowie oraz został prezesem okręgu II sanockiego Dzielnicy Małopolskiej TG „Sokół” w 1921 roku. Jego nazwisko znajduje się na drzewcu sztandaru TG Sokół w Sanoku, wśród 125 gwoździ upamiętniających członków organizacji.
Był również członkiem pierwszej filii lwowskiego Towarzystwa Chowu Drobiu, Gołębi i Królików, założonej 11 stycznia 1903 roku w Sanoku. Prowadził składnicę kółek rolniczych, a także był przewodniczącym kółka rolniczego w Sanoku. W 1904 roku został członkiem zarządu Powiatowych Kółek Rolniczych w Sanoku oraz sekretarzem zarządu powiatowego Towarzystwa „Kółek Rolniczych”. Działał także w radzie nadzorczej Towarzystwa Kasy Zaliczkowej w Sanoku oraz w sanockiej Czytelni Mieszczańskiej. Na przełomie lipca i sierpnia 1911 roku został członkiem rady nadzorczej Domu Handlowo-Przemysłowego w Sanoku. W latach 20. XX wieku był członkiem zarządu Polskiego Towarzystwa Opieki nad Grobami Bohaterów oraz ochotniczej straży pożarnej w Sanoku. W 1905 roku wybrano go do sądu polubownego Towarzystwa Młodzieży Polskiej „Znicz”. Przed rokiem 1914 zasiadał w wydziale szkolnym Przemysłowej Szkoły Uzupełniającej, a także w Wydziale „Towarzystwa Bursy”, gdzie pełnił funkcję prezesa.
25 lutego 1905 roku zapadł wyrok w sprawie, którą wytoczył ówczesny burmistrz Aital Witoszyński przeciwko Adamowi Pytlowi o obrazę czci. Pytel stwierdził, że Witoszyński dopuścił się kradzieży jako urzędnik Towarzystwa Zaliczkowego w Sanoku. Sąd uniewinnił Pytla, co doprowadziło do rezygnacji Witoszyńskiego z funkcji burmistrza. Adam Pytel był także redaktorem merytorycznym „Tygodnika Ziemi Sanockiej”, gdzie często publikował krytyczne opinie wobec syjonistów.
Pytel był długoletnim działaczem Narodowej Demokracji, przez ponad 20 lat przewodniczył sanockiemu zarządowi ND oraz Związkowi Ludowo-Narodowemu. W 1900 roku wszedł w skład komitetu mieszczańskiego w Sanoku, organizującego wybory do Sejmu Krajowego Galicji. W 1907 roku zjazd delegatów wskazał Pytla jako zastępcę kandydata polskiego w wyborach do Rady Państwa XI kadencji. W 1912 roku został wybrany członkiem Rady c. k. powiatu sanockiego. Był też radnym miejskim w Sanoku, pełniąc tę funkcję w różnych kadencjach, w tym po przyłączeniu do Sanoka gminy Posada Sanocka.
Po wybuchu I wojny światowej Pytel przebywał w Wiedniu. Po powrocie do Sanoka w 1914 roku zajął się opieką nad Legionem Wschodnim, a także przyczynił się do odzyskania gmachu „Sokoła” z rąk austriackich w 1915 roku. W końcówce wojny był członkiem Komitetu Samoobrony Narodowej, który przejął władzę w Sanoku w listopadzie 1918 roku. Od 1919 roku był radnym w pierwszej powojennej kadencji Rady Miejskiej, a później w latach 1924-1928. Na początku lat 20. XX wieku działał w sanockim PSL „Piast” i kandydował do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej. 18 września 1924 roku został burmistrzem Sanoka, pełniąc tę funkcję do 12 stycznia 1928 roku. W tym czasie wprowadził wiele inicjatyw, takich jak plan zagospodarowania przestrzennego miasta, budowę nowych ulic, komunikację autobusową oraz elektryfikację Sanoka, co wiązało się jednak z problemami finansowymi, które doprowadziły do rezygnacji z urzędu.
27 czerwca 1896 roku w Tarnowie Adam Pytel poślubił Helenę Głowacką herbu Prus. Zamieszkiwał przy ulicy Andrzeja Potockiego, późniejszej Podgórze 12. Zmarł 30 października 1928 roku w Krakowie po krótkiej chorobie. Został pochowany na cmentarzu przy ul. Rymanowskiej w Sanoku 2 listopada 1928 roku, a jego pogrzeb, zorganizowany przez sanockiego „Sokoła”, stał się patriotyczną manifestacją. Jego żona, Helena, zmarła w 1957 roku, a ich dzieci to Jan Stanisław, Stefania, Janina Józefa oraz Stanisław Bronisław.
Upamiętnienie
Stanisław Rymar, uczeń Pytla, wspomniał o nim w pozytywny sposób. W 2019 roku podczas obchodów 130-lecia TG „Sokół” w Sanoku odsłonięto tablicę upamiętniającą Adama Pytla oraz innych działaczy. W 2020 roku odbyło się spotkanie honorujące Pytla przy odnowionym pomniku nagrobnym na Cmentarzu Centralnym w Sanoku. Uchwałą Rady Miasta Sanoka z 29 lutego 2024 roku nazwana została ulica imienia Adama Pytla w dzielnicy Wójtostwo.
Odznaczenia
austro-węgierskie
- Medal Jubileuszowy Pamiątkowy dla Cywilnych Funkcjonariuszów Państwowych (przed 1912).
- Krzyż Jubileuszowy dla Cywilnych Funkcjonariuszów Państwowych (przed 1912).
Przypisy
Bibliografia
- Stanisław Rymar. Zgon zasłużonego działacza narodowego. Ś. p. prof. Adam Pytel. „Ziemia Przemyska”. 49, s. 2, 17 listopada 1928.
- Sanok. Dzieje miasta. Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka. Kraków: Secesja, 1995. ISBN 83-86077-57-3. Brak numerów stron w książce.
- Edward Zając. Poczet burmistrzów Sanoka. Adam Pytel (1924–1928). „Tygodnik Sanocki”, s. 7, Nr 42 (206) z 20 października 1995.
- Edward Zając: Szkice z dziejów Sanoka. Sanok: Miejska Biblioteka Publiczna im. Grzegorza z Sanoka w Sanoku, 1998, s. 124-126. ISBN 83-909787-0-9.
- Edward Zając, Nauczyciel, redaktor, polityk, Tygodnik Sanocki, nr 12 (593) z 21 marca 2003, s. 6.
- Adam Pytel – biogram na stronie Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku.
- Franciszek Oberc. Nr 8: Samorząd Gminy Miasta Sanoka 1867–1990. Burmistrzowie Sanoka (przewodniczący Prezydium Miejskiej Rady Narodowej, naczelnicy). „Zeszyty Archiwum Ziemi Sanockiej”, s. 342, Sanok: 2008. Fundacja „Archiwum Ziemi Sanockiej”. ISSN 1731-870X.
