Adam Feliks Próchnik
Adam Feliks Próchnik, znany również jako Roman III, Henryk Swoboda (urodzony 21 sierpnia 1892 we Lwowie, zmarł 22 maja 1942 w Warszawie) był polskim działaczem socjalistycznym, historykiem oraz podporucznikiem rezerwy piechoty Wojska Polskiego. Pełnił również funkcję posła w Sejmie II kadencji.
Lata młodości
Zgodnie z zapisami metrykalnymi, Adam był synem Izydora Próchnika, urzędnika Banku Włościańskiego, oraz Felicji z Nossigów, działaczki społecznej i organizatorki ruchu kobiecego, siostry Alfreda Nossiga. Istnieją jednak wątpliwości co do jego pochodzenia, ponieważ przypuszcza się, że jego ojcem mógł być Ignacy Daszyński.
W 1895 roku Adam i jego matka przeprowadzili się do Bernie w Szwajcarii, gdzie Felicja rozpoczęła studia socjologiczne i napisała pracę doktorską. Od 1900 roku przebywali w Paryżu, a w 1902 roku wrócili do Lwowa, gdzie Próchnik rozpoczął naukę w III Cesarsko-Królewskim Gimnazjum im. Franciszka Józefa (które później przekształcono w VII Gimnazjum). Wstąpił do konspiracyjnej organizacji akademickiej „Promieniści”, a na przełomie 1908 i 1909 roku objął stanowisko kierownika tej grupy. Od 1908 roku rozpoczął publikację artykułów w „Promieniu”, organie prasowym „Promienistych”.
W 1908 roku dołączył do tajnego Związku Walki Czynnej we Lwowie, który liczył wówczas 54 szeregowców i 10 wykładowców. W Związku przeszedł różne kursy wojskowe, a w 1910 roku wstąpił do legalnego Związku Strzeleckiego, którego lwowską sekcją dowodził Władysław Sikorski. Po ukończeniu gimnazjum w 1911 roku, rozpoczął studia historyczne na Uniwersytecie Lwowskim, gdzie w 1917 roku uzyskał doktorat. Równocześnie angażował się w Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji i Śląska Cieszyńskiego oraz w Towarzystwie Szkoły Ludowej w Galicji.
2 sierpnia 1914 roku został zmobilizowany do cesarsko-królewskiej Obrony Krajowej i brał udział w walkach na froncie karpackim. W 1916 roku doznał odmrożeń, co groziło amputacją obu nóg. Dzięki interwencji Ignacego Daszyńskiego, został ewakuowany do Wiednia, a szpital opuścił w kwietniu 1917 roku, broniąc swojego doktoratu. Jego oddziałem macierzystym był Pułk Strzelców Nr 19, a na stopień podporucznika rezerwy został mianowany z dniem 1 grudnia 1917 roku.
W 1918 roku we Lwowie założył organizację „Wolność”, podległą Komendzie Głównej POW, która obejmowała polskich oficerów w armii austriackiej. Był jej pierwszym komendantem i organizował dezercje z armii. W październiku 1918 roku został aresztowany przez wywiad austriacki, jednak dzięki interwencjom Ignacego Daszyńskiego udało mu się uniknąć kary śmierci. Uwolniono go 1 listopada 1918 roku, kiedy to rozpoczęły się walki polsko-ukraińskie we Lwowie. Od 3 listopada 1918 roku brał udział w działaniach bojowych przy sztabie Odcinka III, a po odsieczy Lwowa przez oddziały Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza, wstąpił do 5 pułku piechoty Legionów. 8 stycznia 1924 roku jego stopień podporucznika został zatwierdzony z datą 1 czerwca 1919 roku, zajmował 669. lokatę w korpusie oficerów rezerwy, a do 25 Pułku Piechoty w Piotrkowie miał przydział w rezerwie. W 1934 roku, w tym samym stopniu i starszeństwie, miał przydział do Oficerskiej Kadry Okręgowej Nr I.
Działalność w Piotrkowie Trybunalskim
W marcu 1919 roku osiedlił się w Piotrkowie Trybunalskim, gdzie związał się z Polską Partią Socjalistyczną (PPS), którą kierował jego przyjaciel Bolesław Dratwa. W tym samym roku został ławnikiem Rady Miejskiej w Piotrkowie, gdzie kierował wydziałami szkolnictwa i oświaty pozaszkolnej. Od marca 1920 roku pełnił funkcję przewodniczącego Okręgowego Komitetu Robotniczego PPS w Piotrkowie. Mimo sprzeciwu wobec udziału PPS w rządzie koalicyjnym, w 1920 roku zorganizował Piotrkowski Komitet Obywatelski Obrony Państwa i współorganizował wsparcie dla przyłączenia Śląska do Polski.
Od 1919 do 1927 roku kierował Archiwum Państwowym w Piotrkowie Trybunalskim, jednak szybko został przeniesiony na stanowisko archiwisty przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. W tym samym okresie pracował jako nauczyciel historii w Szkole Handlowej oraz w Gimnazjum Związku Zawodowego Nauczycielstwa Polskiego Szkół Średnich. W maju 1923 roku był inicjatorem powstania oddziału Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego w Piotrkowie, który zrzeszał 250 członków i utworzył jedną z największych bibliotek TUR w Polsce. Działał również jako opiekun Czerwonego Harcerstwa TUR.
Od 1925 do 1931 roku, po zwycięstwie PPS w wyborach samorządowych, został przewodniczącym Rady Miejskiej Piotrkowa Trybunalskiego. W wyborach parlamentarnych w 1928 roku, w okręgu piotrkowskim, został wybrany na posła z ramienia PPS razem z Zygmuntem Zarembą. W Sejmie pracował w trzech komisjach: administracyjnej, regulaminowej i nietykalności poselskiej oraz oświatowej. W grudniu 1928 roku został wiceprzewodniczącym Zarządu Głównego Związku Zawodowego Nauczycielstwa Polskiego Szkół Średnich (ZZNPSŚ). Po zjednoczeniu ze Związkiem Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych (ZNPSP) w 1930 roku, wszedł do Zarządu Głównego Związku Nauczycielstwa Polskiego, jednak zrezygnował, gdy część członków odmówiła podpisania protestu przeciwko aresztowaniom posłów w Brześciu.
Po sprawie brzeskiej odmówiono mu pracy w szkolnictwie w Piotrkowie z powodu „niepodania danych o kwalifikacjach”, co skutkowało przeniesieniem do Archiwum Państwowego w Poznaniu.
Na warszawskim Żoliborzu
W 1931 roku Adam znalazł zatrudnienie w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, co skłoniło go do przeprowadzki do stolicy, gdzie kontynuował działalność w PPS oraz w socjalistycznym ruchu spółdzielczym Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej (WSM). Od 1933 do 1939 roku przewodniczył Stowarzyszeniu Wzajemnej Pomocy Lokatorów WSM „Szklane Domy”, będąc mieszkańcem IV kolonii WSM.
W latach 1934-1939 był członkiem Rady Naczelnej PPS. W okresie 1933–1935 oraz 1937–1939 zasiadał w Warszawskim Okręgowym Komitecie Robotniczym PPS. Był zwolennikiem działań jednolitofrontowych, ale po „procesach moskiewskich” zniechęcił się do współpracy z komunistami, opowiadając się za linią XXIV Kongresu PPS. W 1939 roku został wybrany z ramienia PPS na radnego miasta Warszawy.
Uprawiał publicystykę społeczno-polityczną oraz prowadził badania historyczne, publikując liczne prace z zakresu najnowszych dziejów Polski i polskiego ruchu robotniczego. Pod pseudonimem Henryk Swoboda napisał „Pierwsze piętnastolecie Polski niepodległej – zarys dziejów politycznych”, która została skonfiskowana przez cenzurę. Równocześnie był działaczem Stowarzyszenia byłych Więźniów Politycznych i redaktorem kwartalnika „Kronika Ruchu Rewolucyjnego w Polsce”.
II wojna światowa
Po agresji III Rzeszy i ZSRR na Polskę oraz okupacji kraju, Adam zorganizował grupę członków PPS z Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej (w tym ze stowarzyszenia „Szklane Domy”).
W skład grupy wchodzili m.in. Julian Hochfeld, Alfred Jarecki, Edward Hryniewicz, Mieczysław Ferszt, Janina Święcicka, Józefa Podlasianka oraz Romuald Janicki. Prowadzili oni działalność informacyjną i oświatową wśród młodzieży. Od 1940 roku grupa Próchnika zaczęła wydawać „Biuletyn Informacyjny”. Współpracowali również z Komendą Obrońców Polski. Po opublikowaniu czterech numerów w styczniu 1940 roku, nastąpiły aresztowania w Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej, w tym aresztowano Mariana Nowickiego, współpracownika Próchnika.
Pół roku później Próchnik wznowił wydawanie pisma, zmieniając jego nazwę na „Uwagi polityczne”, a od lutego 1941 roku nawiązał współpracę z grupą Barykada Wolności. Po połączeniu grupy z innymi, stworzył konspiracyjną organizację Polscy Socjaliści, stając na czele jej Komitetu Centralnego. We wrześniu 1941 roku, reprezentując Polskich Socjalistów, wszedł w skład Politycznego Komitetu Porozumiewawczego, przyjmując pseudonim „Artur” (zastępując Kazimierza Pużaka z PPS – WRN, który ustąpił w proteście przeciwko układowi Sikorski – Majski).
Pod przewodnictwem Zygmunta Żuławskiego, przewodniczącego Rady Naczelnej PPS, prowadził rozmowy na rzecz połączenia Polskich Socjalistów z PPS-WRN.
Adam Próchnik zmarł 22 maja 1942 roku na serce, przygotowując się do negocjacji połączeniowych z PPS-WRN. Został pochowany na cmentarzu ewangelicko-reformowanym w Warszawie (W/4/22).
Otrzymał odznaczenia, w tym Krzyż Niepodległości, trzykrotnie Krzyż Walecznych, pośmiertnie Order Krzyża Grunwaldu I klasy, Krzyż POW, Krzyż Obrony Lwowa oraz Austro-Węgierski Medal Rannych.
Upamiętnienie
W 1946 roku nadano imię Adam Próchnika ulicy na warszawskim Żoliborzu. Ulice jego imienia znajdują się także w Elblągu, Łodzi (Śródmieście, Polesie), Bielsku-Białej, Piotrkowie Trybunalskim, Częstochowie, Koszalinie, Krakowie, Skierniewicach oraz Żyrardowie.
Wrocławska ulica A. Próchnika, na mocy uchwały Rady Miasta nr XXII/124/91 z dnia 8 maja 1991 roku, została zmieniona na ul. Gajowicką.
W maju 1948 roku przy ul. Krasińskiego 18 odsłonięto tablicę upamiętniającą Adama Próchnika. Od czerwca 1962 roku jego imię nosi szkoła podstawowa nr 48 w Warszawie (dawna szkoła TPD, obecnie w ramach Zespołu Szkół nr 60), która otrzymała sztandar ufundowany przez Fabrykę Samochodów Osobowych na Żeraniu.
Zakłady Przemysłu Odzieżowego w Łodzi nosiły imię Próchnika od 1958 do 1999 roku (zakład został zamknięty w 1999 roku).
Imię Próchnika nosi także Spółdzielnia Pracy „Elektromet” w Piotrkowie Trybunalskim. Od 1988 roku imię Próchnika nosi Miejska, a wcześniej Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Piotrkowie Trybunalskim, która powstała w 1923 roku dzięki staraniom Adama Próchnika.
W 1990 roku nadano imię Próchnika Towarzystwu Naukowemu (m.in. prof. dr hab. Jerzy Myśliński, prof. Krzysztof Dunin-Wąsowicz).
Rodzina
Mimo że jego matka pochodziła z rodziny żydowskiej, przeszła na kalwinizm i formalnie ochrzciła syna Adama w tym wyznaniu.
Adam Próchnik był trzykrotnie żonaty: w 1917 roku poślubił Jadwigę z Gorzyckich (1897-1970), z którą rozwiódł się w 1922 roku. Mieli córkę Halszkę Joannę (1919-1968), żonę Andrzeja Munka. W 1925 roku poślubił Elżbietę Józefę z Sawickich (1900-1935) w łódzkim kościele ewangelicko-reformowanym, z którą miał syna Ryszarda Kazimierza (1927-1944), wychowywanego przez babkę Felicję z Nossigów po śmierci matki. Po raz trzeci ożenił się w 1935 roku z Ireną z Gomulińskich (1904-1944), z którą miał córeczkę (1937-1942).
Publikacje
Oto niektóre z publikacji Adama Próchnika:
- Obrona Lwowa od 1 do 22 listopada 1918, Zamość 1919;
- Demokracja Kościuszkowska, Lwów 1920, Warszawa 1947;
- Bunt łódzki w roku 1892, Warszawa (?) 1932;
- ps. „Henryk Swoboda”, „Pierwsze piętnastolecie Polski niepodległej” – początkowo w 1933 w odcinkach w „Robotniku” (cenzurowana), wydana w języku niemieckim w 1933. Wznowiona w 1957 oraz w 1983;
- W trzynastą rocznicę „Krwawej środy”, Warszawa 1936;
- Ideologia spółdzielczości robotniczej, Warszawa 1937;
- Co to jest spółdzielczość. Istota – cel – zadania, Warszawa 1937;
- Idee i ludzie, Warszawa 1938;
- Powstanie państwa polskiego, Warszawa 1939;
- Stronnictwa polityczne Wielkiej Rewolucji Francuskiej, Warszawa 1958;
- Studia z dziejów polskiego ruchu robotniczego (wybór K. Dunin-Wąsowicz), Warszawa 1958;
- Studia i szkice (wybór K. Dunin-Wąsowicz), Warszawa 1962;
- Francja i Polska w latach 1789–1794 (wybór K. Dunin-Wąsowicz), Warszawa 1964;
- Wybór publicystyki (wybór i komentarz M. M. Drozdowski i K. Dunin-Wąsowicz, Z. Marciniak, J. Żarnowski), Warszawa 1971.
Uwagi
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Ranglisten der K. K. Landwehr und der K. K. Gendarmerie 1918. Wiedeń: 1918.
Rocznik Oficerski 1923. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1923.
Rocznik Oficerski 1924. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1924.
Rocznik Oficerski Rezerw 1934. Biuro Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych, 1934.
Krzysztof Dunin-Wąsowicz, Adam Feliks Próchnik w: Polski Słownik Biograficzny, t. XXVIII Warszawa-Kraków-Wrocław-Gdańsk 1984-1985, s. 552–556 wersja zdigitalizowana IPSB.
Stanisław Nicieja, Adam Próchnik. Historyk, polityk, publicysta, Warszawa 1986, ISBN 83-01-06290-9.
Zygmunt Zaremba, Wojna i konspiracja, Londyn 1957.