Adam Naruszewicz

Adam Tadeusz Stanisław Naruszewicz

Adam Tadeusz Stanisław Naruszewicz (urodzony 20 października 1733 na Polesiu, zmarł 8 lipca 1796 w Janowie Podlaskim) był polskim jezuitą, nadwornym historykiem, poetą, dramatopisarzem oraz tłumaczem. Pełnił funkcje biskupa smoleńskiego w latach 1788–1790 oraz biskupa łuckiego od 1790 do 1796 roku. Był także sekretarzem Rady Nieustającej w latach 1781–1786, pisarzem wielkim litewskim w latach 1781–1788 oraz senatorem. Uznawany jest za ojca polskiego klasycyzmu; podczas swojego życia zyskał miano „polskiego Horacego” oraz kontynuator Jana Kochanowskiego. Naruszewicz był jednym z wiodących prekursorów badań nad Słowiańszczyzną, obok takich postaci jak Jan Potocki, Zorian Dołęga-Chodakowski, Józef Maksymilian Ossoliński oraz Wawrzyniec Surowiecki.

Życiorys

Jego ojcem był Jerzy Naruszewicz, łowczy piński, a matką Paulina z Abrahamowiczów. Na chrzcie nadano mu imiona: Adam Tadeusz (później dodał jeszcze Stanisław). W młodym wieku stracił oboje rodziców. W wieku 15 lat ukończył szkołę jezuitów w Pińsku, a 14 sierpnia 1748 roku wstąpił do zakonu. W tym samym roku prawdopodobnie rozpoczął studia w jezuickiej szkole w Lyonie. Po dziesięcioletnim pobycie za granicą wrócił do kraju, gdzie w latach 1754–1755 uczył łaciny, gramatyki, poetyki i retoryki w Akademii Wileńskiej. Jezuici zaprezentowali go Michałowi F. Czartoryskiemu, kanclerzowi wielkiemu litewskiemu, który stał się jego mecenasem i opłacił jego podróż po Europie (Włochy, Niemcy, Hiszpania, Francja – studia teologiczne w Lyonie od 1758 roku). Po powrocie otrzymał katedrę poetyki, nauki stylu oraz dziejów literatury na Akademii Wileńskiej. Z woli zakonu przeniesiono go do Warszawy, gdzie wykładał w Collegium Nobilium. Od 1771 roku był redaktorem „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych”. Po kasacie zakonu oraz pożarze Nowego Miasta w 1773 roku znalazł schronienie u Aleksandra Sapiehy, hetmana polnego litewskiego oraz jego żony Magdaleny.

W latach 1764–1773 prowadził wykłady z wymowy, geografii i historii w Collegium Nobilium jezuitów w Warszawie, a także pełnił funkcję prefekta biblioteki i spowiednika konwiktorów tej uczelni.

Naruszewicz był bliskim współpracownikiem króla Stanisława Augusta Poniatowskiego oraz zwolennikiem Konstytucji 3 maja. Z woli króla został proboszczem w Niemenczynie. Po przystąpieniu króla do Targowicy wyraził chęć dołączenia, zastrzegając, że nie zamierza pełnić żadnych funkcji publicznych. Otrzymywał stałą pensję z ambasady rosyjskiej (jurgielt). W 1787 roku otrzymał 500 dukatów z ambasady rosyjskiej. Od 1775 roku był biskupem koadiutorem smoleńskim (ze stolicą tytularną Emaus), a od listopada 1788 formalnym ordynariuszem diecezji smoleńskiej. W 1790 roku przeniesiono go na biskupstwo łuckie. W 1791 roku był jednym z założycieli Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej. Król polecił zawiesić jego portret autorstwa Ludwika Marteau w sali przedpokojowej zamku.

W 1781 roku król mianował Naruszewicza „kościelnym” pisarzem wielkim litewskim; świeckim pisarzem był Antoni Bazyli Dzieduszycki. W latach 1781–1786 jako sekretarz Rady Nieustającej uzyskał przywilej rozwiązywania ewentualnych równości głosów (in resolvento modo paritatis). W 1787 roku towarzyszył królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu podczas spotkania z cesarzową Rosji Katarzyną II w Kaniowie, ofiarowując jej swoje utwory. W wyniku tego Rosjanie przyznali mu specjalny jurgielt dla literatów. W latach 1787 i 1788 otrzymywał z kasy rosyjskiej 500 dukatów rocznie. Cesarzowa przyznała mu pensję w wysokości 1500 dukatów, której zrzekł się pod koniec 1788 roku, gdy jako biskup smoleński wszedł do Senatu. Był członkiem konfederacji Sejmu Czteroletniego oraz sędzią sądu sejmowego Sejmu Grodzieńskiego w 1793 roku z ramienia Senatu.

W 1776 roku został kawalerem Orderu Świętego Stanisława, a w 1783 roku odznaczono go Orderem Orła Białego. W 1771 roku otrzymał złoty Medal Merentibus.

Śmierć i upamiętnienie

Naruszewicz zmarł w Janowie Podlaskim i został pochowany w „swojej kolegiacie”, na skromnym grobie umieścił napis: Cor meum et caro mea requiescit in spe (Serce moje i ciało moje spoczywa w nadziei).

Twórczość

Był autorem dzieł historycznych oraz wierszy. W jego twórczości dominuje klasycyzm, chociaż widać także wpływy baroku. W 1772 roku wydał w wydawnictwie Grölla dwa tomy przekładów dzieł Tacyta, a w 1773 roku dwa tomy pieśni Horacego. Były to pierwsze opublikowane prace Naruszewicza. Trzeci tom dzieł Tacyta opublikował w 1776 roku, a w 1774 roku przetłumaczył pieśni Anakreonta z greckiego. Zyskał uznanie dzięki takim dziełom jak Historia narodu polskiego oraz Dzieje prehistoryczne. Tomy od 2 do 7 (ostatni) Historii narodu polskiego ukazały się w drukarni Grölla w latach 1780–1788, a ostatni tom kończył się opisem zaślubin Jagiełły z Jadwigą. Tom pierwszy, który miał traktować o czasach przedchrześcijańskich i dziejach patriarchalnych słowiańsko-lechickiej rodziny, nie został przez Naruszewicza ukończony, a materiały w tej tematyce uporządkowało i wydało po jego śmierci Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk. W 1781 roku opublikował dwa tomy Żywotów Chodkiewicza.

Naruszewicz był twórcą wszechstronnym, zajmującym się różnymi gatunkami literackimi. Jego pierwsze wydanie dwóch tomów poezji miało miejsce w 1778 roku. Wyróżniały się jednak jego ody, które miały na celu społeczną dydaktykę. W swoich utworach głosił pochwałę rozumu, który swoją twórczą mocą pokona wszelkie ograniczenia natury. Przykładem jest oda Balon, napisana pod wpływem pierwszego w Warszawie lotu balonem z 1789 roku, zorganizowanego przez francuskiego aeronautę Jean-Pierre’a Blancharda i jego żonę. To wydarzenie, według poety, pokazywało nieograniczone możliwości człowieka oświeconego, który realizuje odwieczne marzenie ludzkości, zaprezentowane w micie ikaryjskim. Utwór Naruszewicza pełnił funkcję dydaktyczną, zachęcając do zdobywania wiedzy, rozwijania umiejętności oraz pokonywania pozornie nieprzezwyciężalnych barier.

Wielką sławę przyniosły Naruszewiczowi jego satyry. Programowa satyra nosi tytuł Wiek zepsuty, w której poeta, inspirowany myślą Jean-Jacques’a Rousseau, potępia cywilizację, która prowadzi do degeneracji i upadku. Wzywa do powrotu do „złotego wieku” – czasów, gdy ludzie kierowali się wartościami moralnymi i praktykowali podstawowe cnoty. Idea ta ma utopijny charakter, a przeszłość nie jest określona ani czasowo, ani geograficznie; istotna jest tylko myśl, że obecnie jest źle.

Innym przykładem typowo oświeceniowej satyry jest utwór Chudy literat, który krytykuje duchowy i intelektualny prymitywizm szlachty, która, dumna ze swojego sarmackiego pochodzenia, nie zna narodowej kultury i literatury. Wystarcza jej lektura kalendarzy, przepisów na lekarstwa i dewocyjnych przepowiedni.

Dzieła

In nuptiis Com. Joannis Nicolai Chodkiewicz cum Ludovica Rzewuska epithalamium oblatum ab A.S.N. E.S. I. S., brak miejsca wydania 1756
Dziedziczce imienia wielkiego pobożnością ku Bogu, miłością i wiernością ku swej ojczyźnie sławnego itd. Księżnie JMci Karolinie z książąt Radziwiłłów Jabłonowskiej, wojewodzinej nowogrodzkiej itd. podczas wjazdu publicznego do stołecznego wojewódzkiego swojego miasta, rymy swoje, pobożnych, możnych i mądrych jej antecesorów imiona, pamięci nieśmiertelnej godne, opiewające, nowogrodzka muza na oświadczenie wdzięczności za łaski i dobrodziejstwa wiekopomne ofiaruje Wilno 1757; autorstwo przypisuje Naruszewiczowi Estreicher XXIII (1910) 46
Na śmierć Augusta III w r. 1763, wydano pt. Wiersz polski, brak miejsca i roku wydania; wyd. następne: zobacz poz. 58, t. 1; zobacz Wydania zbiorowe poz. 3–6
Do Stanisław Augusta, Króla Polskiego, W. Księcia Litewskiego, Collegium Nobilium Varsov. Soc. Jesu, brak miejsca wydania (1764 lub 1765, w wersji łacińskiej i polskiej), przedr. J. D.A. Janocki: Excerptum Polonicae litteraturae huius atque superioris aetatis t. 4, Wrocław 1766, s. 377–381; wyd. następne: zobacz poz. 58, t. 1 (tylko wersja polska); zobacz Wydania zbiorowe poz. 3–6 (jak wyżej)
Na fajerwerk, który dawał pod Młocinami August Graf Moszyński, Stolnik Koronny, z okazji elekcji zgodnej J.K. Mci, brak miejsca wydania 1765 (w wersji łacińskiej i polskiej), przedr. J. D.A. Janocki, jak wyżej poz. 4, t. 4, s. 382–385; wyd. następne wersji polskiej: zobacz poz. 58, t. 3 (jako epigramaty XII-XV); zobacz Wydania zbiorowe poz. 3–6
Fajerwerk życia ludzkiego, wyd. w zbiorze: Wiersze podczas Akademii Załuskich mówione w Warszawie 1766, brak miejsca i roku wydania
Elegia nomine Provinciae Masoviticae Soc. J. exhibita Episcopo Premysliensi Andreae Stanislao Młodziejowski, brak miejsca wydania (1766), przedr. J. D.A. Janocki: Musarum Sarmaticarum specimina nova, Wrocław 1771, s. 2–4
Celsissimo S. R.J. Principi Ignatio Comiti Krasicki, Episcopo Varmiensi et Sambiensi, Terrarum Prusiae Praesidii recens inaugurato Societas Jesu Provinciae Masoviae gratulatur, brak miejsca wydania (1767), przedr. J. D.A. Janocki: Musarum Sarmaticarum specimina nova, Wrocław 1771, s. 4–7
Elegia in funus Martini Załuski ex-Episcopi Soc. Jesu Presbyteri, brak miejsca wydania (1767), przedr. J. D.A. Janocki: Musarum Sarmaticarum specimina nova, Wrocław 1771, s. 58–61
Elegia nomine Provinciae Masoviticae Soc. Jesu ad neoconsecratum Gnesnensem Archiepiscopum Gabrielem Podoski, brak miejsca wydania (1767), przedr. J. D.A. Janocki: Musarum Sarmaticarum specimina nova, Wrocław 1771, s. 19–20
Ad Illustrissimum A. Młodziejowski die suae in pontificem inaugurationis Societas Jesu Provinciae Masoviae, brak miejsca wydania 1767
Cztery inskrypcje na pamiątkę wyczyszczonej rzeki w Litwie, brak miejsca wydania (1767?), jedna (epigramat) przedrukowana w poz. 58, t. 3 oraz w Wydaniach zbiorowych poz. 3–6
Elegia nomine Provinciae Masoviticae Soc. Jesu ad neoconsecratum Episcopum Uranopolitanum Christophorum Szembek, brak miejsca i roku wydania, przedr. J. D.A. Janocki: Musarum Sarmaticarum specimina nova, Wrocław 1771, s. 21
Elegia nomine Provinciae Masoviticae in diem onomasticam Andreae Stanislai Comitis di Młodziejowice Młodziejowski Episcopi Posnaniensis et Varsaviensis et Supremi Regni Cancellarii, brak miejsca i roku wydania, przedr. J. D.A. Janocki: Musarum Sarmaticarum specimina nova, Wrocław 1771, s. 80–82
Wiersz do Księcia Adama Czartoryskiego, generała ziem podolskich, z cudzych krajów do ojczyzny szczęśliwie powracającego, brak miejsca wydania 1769; wyd. następne: zobacz poz. 58, t. 1; zobacz Wydania zbiorowe poz. 3–6
Do Najjaśniejszego Pana konwikt swój… łaskawie odwiedzającego… Oda, brak miejsca wydania (przed rokiem 1770); inform. rękopis: Litteraria 262-M (zobacz: Biblioteka Narodowa w Warszawie. Rękopisy, nabytki, dary zeszyt 2, Warszawa 1935)
Gwido, hrabia Blezu. Tragedia we 3 aktach (Warszawa około roku 1770); fragmenty przedr.: J.W. Gomulicki, „Nowe Książki” 1959, nr 14; zobacz Wydania zbiorowe poz. 10; egz. unikatowy: Biblioteka Instytutu Badań Literackich Warszawa, Biblioteka Uniwersytetu wileńskiego
Do Jaśnie Oświeconego Książęcia Jegomości Adama na Klewaniu i Żukowie Czartoryskiego… (wiersz dedykowany), w zbiorze: Sielanki polskie z różnych autorów zebrane, Warszawa 1770; wyd. następne: Sielanki polskie…, Warszawa 1778; zobacz poz. 58, t. 3 (jako Sielanka 1); zobacz Wydania zbiorowe poz. 3–6
Horacjusza życie, z pism jego po części zebrane, brak miejsca i roku wydania; inna redakcja (lub prawdopodobnie inne tłumaczenie z tego samego źródła) „Monitor” 1770, nr 67-68; porównaj Prace edytorskie i redakcjne poz. 4
Oświadczenie wdzięczności za wyświadczone dobrodziejstwa Jego Mości Panu Janowi Dupont, medycyny doktorowi, uczynione od Kolegium Warszawskiego Societatis Jesu (Warszawa) 1770; wyd. następne: zobacz poz. 58, t. 1; zobacz Wydania zbiorowe poz. 3–6
Na dzień siedemnasty stycznia, urodzeniem Jego Królewskiej Mości znakomity. Oda, brak miejsca i roku wydania; wyd. następne: zobacz poz. 58, t. 1 (jako Oda XVIII); zobacz Wydania zbiorowe poz. 3–6
Do króla Jegomości w dzień urodzin Jego. Oda (Warszawa) 1771 i „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” 1771, t. 3, cz. 1, s. 161–174; wyd. następne: zobacz poz. 58, t. 1; zobacz Wydania zbiorowe poz. 3–6
Satyra o prawdziwym szlachectwie, „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” 1771, t. 3, cz. 1, s. 161–174; wyd. następne: w zbiorze Muza dobrej myśli, t. 1 (Sandomierz 1773?); zobacz poz. 58, t. 3; zobacz Wydania zbiorowe poz. 2; J.K. Bogusławski: Mowy i wiersze moralne autorów klasycznych, t. 2, Wilno 1801, s. 146–163; zobacz Wydania zbiorowe poz. 3-9 (według N. Boileau Despreaux)
Do J. O. X… Michała… i Heleny z Przeździeckich… Radziwiłłów… Oda, brak miejsca wydania 1771 i „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” 1771, t. 3, cz. 2, s. 297–302; wyd. następne: zobacz poz. 58, t. 1; zobacz Wydania zbiorowe poz. 3–6
Podziękowanie Królowi Jegomości za dane numisma Pańskim portretem ozdobione, brak miejsca wydania (1771) i „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” 1771, t. 3, cz. 2, s. 319–328; wyd. następne: zobacz poz. 58, t. 1; zobacz Wydania zbiorowe poz. 3–6
Do Króla Jegomości, nauk i uczących się ojca, młódź Collegium Nobilium Warszawskiego S. J. (Warszawa 1771) i „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” 1771, t. 4, cz. 1, s. 104–112; wyd. następne: zobacz poz. 58, t. 1; zobacz Wydania zbiorowe poz. 3–6
Wiek zepsuty. Satyra, „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” 1771, t. 4, cz. 1, s. 129–135; wyd. następne: w zbiorze Muza dobrej myśli, t. 1 (Sandomierz 1773?); zobacz poz. 58, t. 3; zobacz Wydania zbiorowe poz. 2; J.K. Bogusławski: Mowy i wiersze moralne autorów klasycznych, t. 2, Wilno 1801, s. 146–163; S. Bielski: Wybór różnych gatunków poezji z rymotwórców polskich cz.1, Warszawa 1806, s. 56–60 (i wyd. następne); zobacz Wydania zbiorowe poz. 3-9
Na Pokój Marmurowy… Oda…, brak miejsca wydania 1771 i „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” 1771, t. 4, cz. 1, s. 177–199; wyd. następne: zobacz poz. 58, t. 2; zobacz Wydania zbiorowe poz. 3–6
Oda do ojczyzny z okazji niesłychanego przypadku Jego Królewskiej Mości, brak miejsca wydania (1771) i „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” 1771, t. 4, cz. 2, s. 321–334; wyd. następne: zobacz poz. 58, t. 1; zobacz Wydania zbiorowe poz. 3–6; przekł.: łaciński (1781); niemiecki (1771)
Do Króla Jegomości w dzień doroczny szczęśliwej Jego koronacji, brak miejsca wydania (1771) i „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” 1771, t. 4, cz. 2, s. 367–378; wyd. następne: zobacz poz. 58, t. 2; zobacz Wydania zbiorowe poz. 3–6; przekł. niemiecki (1772)
Wieśniak do poety dziennego, powst. 1771, z autografu Biblioteki Cesarskiej w Petersburgu wyd. I. Chrzanowski: Z dziejów satyry polskiej XVIII w., Warszawa 1909, s. 11–19
Suum cuique, brak miejsca wydania (1771?); wyd. następne: z rękopisu (pod nazwiskiem S. Konarskiego) wyd. R. Pilat, „Przegląd Polski” 1869, zeszyt 4, s. 417–436 (autorstwo sporne: Naruszewicz miał podobno tylko pomagać przy pisaniu)
Wiersz radosny, który Grecy z Łacinnikami dithyrambem zowią, z okazji zupełnego ozdrowienia J.K. M., brak miejsca wydania (1772) i „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” 1772, t. 5, cz. 1, s. 3–22; wyd. następne: zobacz poz. 58, t. 1; zobacz Wydania zbiorowe poz. 3–6, 10 (tu tylko fragmenty); przekł. niemiecki (1787)
O pożytku z nauk nadgrodą w kraju rozkrzewionych. Wiersz z okazji odebranego numisma z rąk Jego Królewskiej Mości, Pana mojego miłościwego, brak miejsca wydania (1772) i „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” 1772, t. 5, cz. 1, s. 169–190; wyd. następne: zobacz poz. 58, t. 1; zobacz Wydania zbiorowe poz. 3–6; przekł. niemiecki (1772)
Do JO. JPani Elżbiety z Książąt Poniatowskich Hrabiny Branickiej, Kasztelan. Krakow., Hetmanowej W.K. Oda, brak miejsca wydania (1772) i „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” 1772, t. 5, cz. 1, s. 191–193; wyd. następne: zobacz poz. 58, t. 1; zobacz Wydania zbiorowe poz. 3–6
Do Wielkiego Księstwa Litewskiego, wiernością ku swojemu Królowi znakomitego, z okazji uroczystej Delegacji, z powinną Majestatowi rekognicją i powinszowaniem ocalonego przez Boską Opatrzność życia i zdrowia… Oda, brak miejsca wydania (1772) i „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” 1772, t. 5, cz. 2, s. 299–308; wyd. następne: zobacz poz. 58, t. 1; w zbiorze Zebranie rytmów z różnych okoliczności pisanych, Wilno 1779; zobacz Wydania zbiorowe poz. 3–6
Na dzień imienin J. O. X. Jmości Augusta Aleksandra… Czartoryskiego. Oda, brak miejsca wydania (1772) i „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” 1772, t. 6, cz. 1, s. 55–64; wyd. następne: zobacz poz. 58, t. 1; zobacz Wydania zbiorowe poz. 3–6
Do J.K. Mości… młódź Collegii Nobilium Warszawskiego S.J. przytomnością Pańską podczas danego dowodu rocznej aplikacji udarowana (Warszawa 1772) i „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” 1772, t. 6, cz. 1, s. 65–76; wyd. następne: zobacz poz. 58, t. 1; zobacz Wydania zbiorowe poz. 3–6
Na dzień ocalenia życia i zdrowia Jego Królewskiej Mości pieśń doroczna, brak miejsca wydania (1772) i „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” 1772, t. 6, cz. 2, s. 277–285; wyd. następne: zobacz poz. 58, t. 2; zobacz Wydania zbiorowe poz. 3–6
Wesele. Pasterka z okoliczności ślubnego aktu JW. Ignacego Potockiego z… Elżbietą Lubomirską…, brak miejsca wydania (1772) i „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” 1772, t. 6, cz. 2, s. 386–400; wyd. następne: w zbiorze Sielanki polskie z różnych autorów zebrane, Warszawa 1778; zobacz poz. 58, t. 3; zobacz Wydania zbiorowe poz. 3–6
O zwierzchności krajowej w Tebach (rozdz. podpisany krypt. Ad. Na.), w zbiorze: Historia polityczna państw starożytnych, od pewnego Towarzystwa napisana, Warszawa 1772
Chudy literat. Satyra, powst. 1772 (Warszawa 1773) i „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” 1773, t. 7, cz. 1, s. 49–64; wyd. następne: w zbiorze Muza dobrej myśli, t. 1 (Sandomierz 1773?); przedr. G.J. Piotrowski w: Satyr przeciwko zdaniom i zgorszeniom wieku naszego, t. 1, Warszawa 1773; zobacz poz. 58, t. 3; zobacz Wydania zbiorowe poz. 2–9
Tankred. Tragedia, powst. 1772 lub 1773, niewydana, fragmenty ogł. M. N. Rutkowska (Bishop Adam Naruszewicz… s. 34-35) z papierów B. Erzepkiego Biblioteka Raczyńskich, sygn. 1322; przedr. J.W. Gomulicki; zobacz Wydania zbiorowe poz. 10 (fragment ten został przepisany z nieistniejącego obecnie rękopisu Biblioteki Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, sygn. 755)
Powązki, brak miejsca wydania (1772–1773); wyd. następne: zobacz poz. 58, t. 2; zobacz Wydania zbiorowe poz. 3–6
Na ruinę jezuitów, brak miejsca wydania (1773); wyd. następne: brak miejsca i roku wydania; „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” 1775, t. 12, cz. 2, s. 211–256; zobacz poz. 58, t. 3; zobacz Wydania zbiorowe poz. 3–6
Suplika do Jego Królewskiej Mości, brak miejsca wydania (1773) i „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” 1773, t. 8, cz. 2, s. 298–300; wyd. następne: zobacz poz. 58, t. 1; zobacz Wydania zbiorowe poz. 3–6
Oświadczenie uprzejmej wdzięczności Najmilszemu w Chrystusie Bratu Piotrowi Netzelowi, uczynione przez obowiązanego sługę X. A.N. S. J., brak miejsca i roku wydania
Na powszechną radość z okazji oddanej buławy polnej koronnej Sewerynowi Rzewuskiemu, brak miejsca wydania (1774) i „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” 1774, t. 9, cz. 1, s. 165–169; wyd. następne: zobacz Wydania zbiorowe poz. 3–6
Do Jego Królewskiej Mości, Pana Swojego Najmiłościwszego (Warszawa 1774) i „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” 1774, t. 10, cz. 1, s. 113–120; wyd. następne: zobacz poz. 58, t. 2; zobacz Wydania zbiorowe poz. 3–6
Niemenczyn, brak miejsca wydania (1774) i „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” 1774, t. 10, cz. 1, s. 121–123; wyd. następne: zobacz poz. 58, t. 2; zobacz Wydania zbiorowe poz. 3–6, 10
Warszawa do J.K. Mci w czasie oddalenia się do Wolborza. Parodia z Horacjusza (Warszawa 1775) i „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” 1775, t. 11, cz. 2, s. 397–400; wyd. następne: zobacz poz. 58, t. 2; zobacz Wydania zbiorowe poz. 3–6
Memoriał względem pisania historii narodowej, powst. 1775, wyd. w: Historia narodu polskiego t. 1, Warszawa 1824, s. I-XXVI (porównaj poz. 66); wyd. następne: w Historia… jak wyżej Lipsk 1836, s. XVII-XXXII; zobacz Wydania zbiorowe poz. 6; B. Suchodolski w: Nauka polska w okresie Oświecenia, Warszawa 1953, s. 542–557; M.H. Serejski w: Historycy o historii. Od A. Naruszewicza do S. Kętrzyńskiego, Warszawa 1963
Przy oddaniu pierścienia JKMości ks. Kazimierzowi Naruszewiczowi… Oda, brak miejsca wydania (1775) i „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” 1775, t. 12, cz. 1, s. 118–125; wyd. następne: zobacz poz. 58, t. 2; zobacz Wydania zbiorowe poz. 3–6
Rok 1776, brak miejsca i roku wydania (według informacji jak wyżej poz. 16)
Na dzień zaślubienia Wincentego Potockiego… z Urszulą Zamoyską, brak miejsca wydania (1776) i „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” 1776, t. 13, cz. 2, s. 227–230; wyd. następne: zobacz poz. 58, t. 2; zobacz Wydania zbiorowe poz. 3–6 (autorstwo według informacji jak wyżej poz. 16)
Proemiando incitat, brak miejsca wydania (1776) i „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” 1776, t. 14, cz. 1, s. 96–109; wyd. następne: zobacz poz. 58, t. 2; zobacz Wydania zbiorowe poz. 3–6
Na ozdobne mieszkanie w Pióromoncie Wielmożnego Jmci Stanisława Pióry, st(arost)y Rumszyckiego, brak roku i miejsca wydania; wyd. następne: zobacz poz. 58, t. 1; zobacz Wydania zbiorowe poz. 3–6, 10
Dzieła t. 1–4, Warszawa 1778; wyd. następne: zobacz Wydania zbiorowe poz. 3, 4, 5, 6 (tu wydanie bez t. 4); wydanie ułożył F. Bohomolec przy współpracy autora
Głos umarłych (Gdańsk 1778); wyd. następne: Warszawa 1791; Warszawa 1792; zobacz Wydania zbiorowe poz. 3–6, 10 (tu fragmenty); przekł. rosyjski (1871)
Do bizuna. (Oda), brak miejsca i roku wydania (2 wyd. anonimowe z XVIII w.; według Estreichera wyd. 1 ukazało się w roku 1779)
Historia Jana Karola Chodkiewicza, wojewody wileńskiego, hetmana W.X. L. t. 1–2, powst. przed rokiem 1780, Warszawa 1781; wyd. następne: wyd. T. Mostowski
Na pogrzebie Jacka Ogrodzkiego, sekretarza w. koronnego. Wiersz, brak miejsca wydania (1780)
Luciński, podczaszy J.K. M., do autora „Podstolego”, wyd. w zbiorku: Spór ryrmotwórski między chwalcami miodu i wina, koncyliacją pośrzedniczą zagodzony, Warszawa 1780
Na wesele książęcia de Nassau z księżną z Gozdzkich Sanguszkową, brak miejsca wydania (1780); wyd. następne: zobacz Wydania zbiorowe poz. 3–6
Życiorysy sławnych Polaków, powst. w latach 1780–1781, 26 życiorysów w rękopisie Biblioteki Czartoryskich, sygn. 1748; odpisy w rękopisie Ossolineum, sygn. 608/I
Historia narodu polskiego od początku chrześcijaństwa t. 2–6: Panowanie Piastów, Warszawa 1780–1785; t. 7: Panowanie Węgrów, Warszawa 1786; t. 1 z rękopisów Biblioteki Puławskiej i J. Sierakowskiego wyd. Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk, cz. 1–2, Warszawa 1824 (tu także wydano poz. 52); przekł. rosyjski (1835)
Na dzień imienin Jaśnie Oświeconego Stanisława Książęcia Poniatowskiego, Marszałka Rady Nieustającej (Warszawa 1781); druk anonimowy; autorstwo według J.W. Gomulickiego
Pod bytność Jego Królewskiej Mości w Jabłonie dnia 8 maja, brak miejsca wydania (1781), fragmenty przedr. i autorstwo wskazał J.W. Gomulicki, „Nowe Książki” 1958, nr 24
Podróż królewska d. 9 października zaczęta, a d. 8 grudnia zakończona R.P. 1781, brak miejsca i roku wydania; wyd. następne: zobacz Wydania zbiorowe poz. 3–6
Arkadia (Warszawa 1783?, druk anonimowy), wyd. następne (pod nazwiskiem: Naruszewicz) zobacz Wydania zbiorowe poz. 10
Diariusz podróży Najjaśniejszego Stanisława Augusta Króla Polskiego na sejm grodzieński, zacząwszy od dnia wyjazdu z Warszawy, to jest 26 miesiąca sierpnia r. 1784, aż do przybycia do Grodna, Warszawa 1784
Objaśnienie kwestii, czyli JW Zughoer użyć może praw w Polszcze ministrom dworów cudzoziemskich służących, brak miejsca wydania (1785); przekł. francuski i niemiecki (1785)
Sprawa między księciem Adamem Czartoryskim, g. z. podolskich, oskarżającym, a Janem Komarzewskim… i Franciszkiem Ryxem… oskarżonymi jakoby o zamysł strucia tego księcia, brak miejsca wydania 1785 (2 wydania); druk anonimowy, autorstwo przypisywane za A. Magierem
Powinszowanie Jaśnie Oświeconemu Księciu JMci Prymasowi, złożone z delegacji Biskupa Smoleńskiego przez jego koadiutora, brak miejsca wydania 1785
Przy otwarciu Sali Narodowej w Zamku J. K. M. (Wiersz), brak miejsca wydania 1786
Wiadomość o Siewierzu i dowody tak na stronę tego Księstwa, jako też Udzielnych jego Książąt Biskupów Krakowskich (Warszawa 1786), druk anonimowy, autorstwo według notatki K. Kwiatkowskiego na posiadanym przez niego egzemplarzu
Tauryka, czyli wiadomości starożytne i późniejsze o stanie i mieszkańcach Krymu do naszych czasów, Warszawa 1787; wyd. następne zobacz Wydania zbiorowe poz. 3
Wiersz do Najjaśniejszej Katarzyny II, Imperatorowej Rosyjskiej, przy oddaniu dzieła pod tytułem: „Tauryka, czyli wiadomości starożytne” (Warszawa) 1787
Diariusz podróży Najjaśniejszego Stanisława Augusta króla polskiego na Ukrainę i bytność w Krakowie, aż do powrotu do Warszawy dnia 22 lipca roku 1787, Warszawa (wyd. „Kontynuacjami” począwszy od 3 marca 1787)
Kantata w dzień inauguracji statui króla Jana III, dnia (14) września roku 1788, Warszawa (1788); także ze wstępem pt. Opisanie festynu danego w Łazienkach… (Warszawa 1788)
Kuplety do baletu „Kleopatra” (Wodzu, coś miecza…; Do Augusta), powst. 1788, wyst. Warszawa 7 września 1791; z rękopisu Biblioteki Czartoryskich, sygn. 938, wyd. L. Bernacki
Consulite vobis, prospicite patriae, brak miejsca wydania (IX–X 1788 r.); wyd. następne zobacz Wydania zbiorowe poz. 6 (datowanie według J. Platta, według P. Chmielowskiego po 1775)
Balon, brak miejsca wydania (1789; druk anonimowy); wyd. następne (pod nazwiskiem: Naruszewicz) zobacz Wydania zbiorowe poz. 10; przekł.: angielski (1861), rosyjski (1963)
Głos… Biskupa Smoleńskiego za duchowieństwem, na sesji sejmowej r. 1789 d. 16 marca, brak miejsca wydania (1789)
List senatora do przyjaciela (Warszawa