Adam Miksz (urodzony 24 grudnia 1906 roku w Żywcu, zmarł 3 września 1971 roku w Warszawie) był polskim artystą plastykiem, nauczycielem oraz społecznikiem, znanym z aktywnego wspierania folkloru oraz sztuki i kultury regionalnej górali żywieckich i mieszczan żywieckich.
Życiorys
Dzieciństwo i młodość
Adam Miksz przyszedł na świat w 1906 roku w Żywcu jako jeden z piętnastu dzieci w rodzinie Mikš. Jego ojcem był Bogusław Mikš (1865–1939), siodlarz i lakiernik, który przybył do Żywca z Moraw jako pracownik Habsburgów żywieckich, a matką Anna Łuszczkiewicz (1870–1948). Nazwisko rodziny zostało spolszczone na Mikś, jednak Adam, jako jedyny z rodzeństwa, zmienił je na Miksz. W 1947 roku dołączył do Związku Polskich Artystów Plastyków.
Okres studencki
Po przyjęciu do Państwowej Szkoły Sztuk Zdobniczych i Przemysłu Artystycznego, pracował pod okiem profesora Karola Homolacsa (1874–1962). Jako student koncentrował się na rekonstrukcji zdobnictwa przedmiotów użytkowych z Żywiecczyzny oraz systematyzacji wzorów żywieckich. W trakcie studiów zdobył nagrodę w konkursie na polichromię Kasyna Oficerskiego w Krakowie.
Od 1929 roku kształcił się w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, którą ukończył 11 czerwca 1932 roku.
Podczas nauki w ASP rozwijał koncepcję tzw. Komun-Arte, której celem było odtworzenie autentycznych wzorów ludowych oraz ich zastosowanie w przemyśle. Kluczowym elementem miało być tworzenie grup projektowych złożonych z ludowych artystów, bazujących na sztuce ornamentowo-symbolicznej.
Działalność społeczna
Eksperyment żywiecki
Miksz został polecony przez Homolacsa inż. Eugeniuszowi Torowi (1883–1953) z Instytutu Rękodzielniczo-Przemysłowego w Krakowie i rozpoczął tzw. Eksperyment żywiecki – innowacyjny projekt artystyczny i społeczny. Jego celem było odtworzenie i utrwalenie wzornictwa sztuki ludowej Żywiecczyzny, szczególnie tradycyjnego haftu żywieckiego, który mógłby ewoluować i być wykorzystywany w przemyśle. Z tego projektu powstała Spółdzielnia Przemysłu Artystycznego, która stała się miejscem szkolenia i zbierania wzorów sztuki ludowej. Część wzorów została przekazana profesorom ASP w Krakowie: Wiesławowi Zarzyckiemu i Zdzisławowi Gedliczce, a następnie włączona do zbiorów szkoły.
Przedsięwzięcie to przekształciło się w Bazar Żywiecki, gdzie artyści ludowi mogli sprzedawać regionalne przedmioty użytkowe, takie jak serwety czy akcesoria krawieckie, wzorując się na wcześniejszych ustaleniach.
Towarzystwo Miłośników Ziemi Żywieckiej
Miksz był jednym z ośmiu założycieli Towarzystwa Miłośników Ziemi Żywieckiej (TMZŻ), które początkowo działało jako sekcja Towarzystwa Szkoły Ludowej. Organizacja współpracowała z naukowcami z Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie i wydawała czasopisma takie jak „Gronie”, „Przegląd Żywiecki” oraz „Żagiew”. Miksz pisał wiersze i artykuły pod pseudonimem „Harnaś z Beskidów”, a działalność TMZŻ została przerwana przez wojnę i okupację.
Muzeum Ziemi Żywieckiej
W 1926 roku, w odpowiedzi na powszechny brak poszanowania dla historycznych dzieł i zabytków twórczości ludowej, zrodził się pomysł utworzenia Muzeum Ziemi Żywieckiej (obecnie Muzeum Miejskie w Żywcu). Inicjatorem był Tadeusz Charlewski (1882–1942), który gromadził regionalne eksponaty z pomocy szkolnych i naukowych przynoszonych przez uczennice seminarium nauczycielskiego. Do projektu dołączyli:
- Michał Jeziorski (1892–1942), specjalizujący się w gromadzeniu rekwizytów cechowych, takich jak dokumenty i skrzynki,
- Stanisław Szczotka (1912–1954), poszukujący góralskich sprzętów i obrazów na szkle,
- Zdzisław Mączeński (1878–1961), zgromadził habsburskie obrazy przedstawiające faunę,
- Władysław Nowotarski, który zbierał zabytki religijne.
Miksz także zbierał eksponaty, z których część przekazał do Muzeum Narodowego w Krakowie, między innymi rzeźbę św. Anny Samotrzeciej z kościoła Świętego Krzyża oraz średniowieczny tryptyk z kościoła pw. św. Marka. Specjalizował się w poszukiwaniu średniowiecznych malowideł, haftów oraz góralskich okuć i strojów.
W czasie II wojny światowej przebywał w Gorlicach. W lutym 1945 roku został referentem kultury i sztuki, zabezpieczając dzieła sztuki podczas parcelacji majątków i organizując wystawy malarskie. Założył Ośrodek Szkolenia Artystycznego, przekształcony później w Szkołę Sztuk Plastycznych i Działów Przemysłowych.
Powrót do Żywca 1946–1948
Aby kontynuować ideę „Bazaru Żywieckiego”, Miksz założył Poradnię Artystyczno-Rękodzielniczą przy Muzeum Ziemi Żywieckiej, gdzie prowadził bezpłatne zajęcia z haftu, garncarstwa, malarstwa i innych dziedzin rękodzieła. Z powodu represji stalinowskich musiał opuścić miasto.
Kłodzko i Wałbrzych 1948–1951
W latach 1948–1950 przebywał na Dolnym Śląsku, gdzie uczył rysunku i kompozycji w szkole przy Hucie Szkła Kryształowego „Sudety” w Szczytnej. Współtworzył Towarzystwo Miłośników Ziemi Kłodzkiej (TMZK) i zainicjował współpracę z TMZŻ. Od marca 1949 do września 1950 pracował w Gimnazjum Zdobienia Szkła w Szczytnej jako wykładowca i wychowawca, a następnie przeniósł się do Wałbrzycha, gdzie w fabryce porcelany „Krister” założył przyfabryczną szkołę wzornictwa.
Warszawa 1951–1971
W lipcu 1951 roku rozpoczął pracę w Ministerstwie Rolnictwa i Reform Rolnych w Warszawie w Referacie Wystaw. Brał czynny udział w odbudowie Warszawy. Od listopada 1954 do maja 1955 roku pracował w pracowni architektonicznej mgr inż. Jana Reda, zajmującej się nowatorskim projektowaniem.
W 1951 roku pracował w Państwowej Operze i Filharmonii jako kierownik techniczny, odpowiadając za scenografię i kostiumy. W 1952 roku rozpoczął współpracę z redakcją „Robotnika Rolnego” jako ilustrator.
Zmarł nagle w Warszawie 3 września 1971 roku na skutek rozległego zawału serca. Spoczywa na Cmentarzu Powązkowskim.
Działalność artystyczna
Malarstwo i sztuki plastyczne
Jego malarstwo charakteryzowało się dużym zróżnicowaniem technicznym i artystycznym, co czyniło go „człowiekiem renesansu”. Jednak najważniejsza była dla niego pasja społecznika, zaangażowanego w tworzenie kolektywów ludowych artystów amatorów. Wykształcenie artystyczne traktował jako narzędzie do przetrwania, podejmując się zleceń bieżących. Z tego powodu nie pozostawił po sobie wielu notatek dotyczących okoliczności powstawania swoich dzieł, ani ich datowania, co utrudnia analizę i przyporządkowanie jego twórczości do konkretnych prądów artystycznych. W jego malarstwie często pojawiały się pierwotne symbole z różnych kultur – żydowskiej, katolickiej, plebejskiej, a także mitologicznych, takich jak staroegipska, nordycka czy grecka. Artysta pozostawił po sobie wiele niedatowanych obrazów, które są w większości w zbiorach TMZŻ i kolekcjach prywatnych.
Twórczość sakralna
W latach 1934–1936, wraz z żoną Marią Miksz, stworzył polichromię w kościele parafialnym w Limanowej, zaprojektowanym przez Zdzisława Mączeńskiego, wykorzystując ludowe motywy żywieckie. Po wykonaniu kaplicy bocznej uzyskał zlecenie na wymalowanie prezbiterium.
Był autorem polichromii w kościele pw. św. Mikołaja w Przyszowej.
Inne dzieła
W okresie kłodzkim stworzył widowisko „Mrok i świt”, dla którego również wykonał scenografię i kostiumy. Zorganizował przedstawienie „Budujemy dom pokoju” oraz w 1948 roku wystawę regionalną Ziemi Kłodzkiej.
Tworzył akwarele, obrazy olejne, szkice plakatowe, rysunki pastelowe, grafiki, karykatury oraz projekty do wielkoformatowego malarstwa użytkowego.
Jest autorem licznych dekoracji i plakatów na lokalne wydarzenia zarówno w Żywcu, jak i w Kłodzku, a także okładek i ilustracji do książek.
Podsumowanie
Żona Maria Miksz opisała go jako „…urodzonego społecznika, który bezinteresownie działał na rzecz innych. Przez całe życie nie szczędził sił, czasu i pracy dla dobra wspólnego, a przeświadczenie o swojej potrzebie dawało mu radość i satysfakcję. Wysoko cenił kulturę plebejską, jako najczystszy i nienaśladujący innych nurt kulturowy. Dlatego tak bardzo kochał kulturę w ogóle, a szczególnie kulturę regionu żywieckiego.”
Przypisy
Bibliografia
Judyta J. Leśko, „Działalność społeczna i artystyczna Adama Miksza – pasjonata Żywiecczyzny”, praca magisterska, Józef Sz.J.S. Wroński (red.), Kraków: Zakład Historii Kultury i Sztuki AWF w Krakowie, 2012 (pol.).