Adam Mickiewicz

Adam Bernard Mickiewicz

Adam Bernard Mickiewicz (urodzony 13 grudnia?/24 grudnia 1798 w Zaosiu lub Nowogródku, zmarły 26 listopada 1855 w Stambule) to polski poeta, działacz polityczny, publicysta, tłumacz, filozof, działacz religijny, mistyk, organizator oraz dowódca wojskowy, a także nauczyciel akademicki.

Razem z Juliuszem Słowackim i Zygmuntem Krasińskim uważany jest za najwybitniejszego poetę polskiego romantyzmu (należy do grona tzw. trzech wieszczów) oraz literatury polskiej, a nawet uznawany za jednego z największych poetów w skali europejskiej. Inni określają go jako poetę przeobrażeń oraz barda słowiańskiego.

Był członkiem i założycielem Towarzystwa Filomatycznego oraz mesjanistą związanym z Kołem Sprawy Bożej Andrzeja Towiańskiego. Uważany za jednego z najwybitniejszych twórców dramatu romantycznego w Polsce, w porównaniach z Byronem i Goethego w zachodniej Europie. Podczas pobytu w Paryżu pełnił rolę wykładowcy w Collège de France. Jest autorem ballad, powieści poetyckich, dramatu Dziady oraz epopei narodowej Pan Tadeusz, uważanej za ostatni wielki epos kultury szlacheckiej w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Narodowy poeta Polski, Litwy i Białorusi, działacz niepodległościowy oraz organizator polskich oddziałów do walki z Rosją, bonapartysta.

Jego dzieła L’Église officielle et le messianisme (Kościół oficjalny i mesjanizm) oraz L’Église et le Messie (Kościół i Mesjasz) zostały umieszczone w Indeksie ksiąg zakazanych Kościoła katolickiego na podstawie dekretów z 1848 roku, zaś indeks ten został zniesiony po soborze watykańskim II.

Życiorys

Dzieciństwo i młodość

Wywód genealogiczny

Wywód genealogiczny sporządzony na podstawie informacji zawartych w wydawnictwach: Mickiewicz. Encyklopedia (Warszawa, 2001) oraz Pamiętnik Literacki (Rocznik CXIII, z. 3, Warszawa, 2022).

Adam Mickiewicz przyszedł na świat 24 grudnia 1798 roku. Został ochrzczony 12 lutego 1799 w kościele Przemienienia Pańskiego w Nowogródku. Był synem Mikołaja Mickiewicza herbu Poraj, adwokata sądowego w Nowogródku oraz komornika mińskiego, oraz Barbary z Majewskich, córki ekonoma z pobliskiego Czombrowa. Miał czterech braci: starszego Franciszka oraz trzech młodszych: Aleksandra, Jerzego i Antoniego, który zmarł w wieku pięciu lat.

W latach 1807–1815 uczęszczał do dominikańskiej szkoły powiatowej w Nowogródku. Nie był wybitnym uczniem, ale aktywnie brał udział w grach i przedstawieniach teatralnych. W 1812 roku miały miejsce dwa kluczowe wydarzenia w jego życiu: ciężka choroba oraz śmierć ojca w połowie maja, a latem przez Nowogródek przeszły wojska napoleońskie (pod dowództwem cesarskiego brata i króla Westfalii Hieronima oraz korpusu księcia Józefa Poniatowskiego) maszerujące na Rosję. W domu Mickiewiczów prawdopodobnie zatrzymał się szef poczty polowej. Kilka miesięcy później ta sama Wielka Armia, pokonana przez Rosjan, również zatrzymała się w Nowogródku.

W 1815 roku Mickiewicz przeniósł się do Wilna, aby rozpocząć studia. Uczył się na Cesarskim Uniwersytecie Wileńskim, czołowej uczelni w ziemiach Rzeczypospolitej zajętych przez Imperium Rosyjskie. Podjął studia na Wydziale Nauk Fizycznych i Matematycznych, a jednocześnie uczęszczał na wykłady Wydziału Nauk Moralnych i Politycznych oraz Literatury i Sztuk Wyzwolonych. Z powodu trudnej sytuacji materialnej rodziny po śmierci ojca, zdecydował się na naukę w uniwersyteckim Seminarium Nauczycielskim, co gwarantowało mu późniejsze zatrudnienie w szkołach carskich. Studia ukończył w 1819 roku, uzyskując tytuł magistra.

Jeszcze podczas studiów, w 1817 roku, wraz z Tomaszem Zanem i grupą przyjaciół założył Towarzystwo Filomatyczne, które z czasem przekształciło się w spiskową organizację narodowo-patriotyczną. Towarzystwo to oraz inne organizacje, takie jak Zgromadzenie Filaretów i Promieniści, miały na celu organiczną pracę edukacyjno-patriotyczną wśród młodzieży wileńskiej. W 1822 roku organizacje te liczyły już ponad 200 członków, a ich aktywność przyciągnęła uwagę carskich służb policyjnych.

Pod koniec lat 20. XIX wieku Mickiewicz przeżył niespełnioną młodzieńczą miłość do Maryli Wereszczakówny z Tuhanowicz w powiecie nowogródzkim. Młoda Maryla pochodziła z zamożnej i wpływowej litewskiej szlachty, podczas gdy Adam był ze szlachty zaściankowej. Mimo wzajemnych uczuć oraz przyjacielskich relacji Mickiewicza z rodziną Maryli, rodzice wymusili na niej wypełnienie wcześniej zawartych zaręczyn z hr. Puttkamerem. Ślady tej niespełnionej miłości można znaleźć w popularnych wierszach Mickiewicza, takich jak Do M… („Precz z moich oczu…”) oraz Do przyjaciół, w których posyła im balladę „To lubię” („Ja na dobranoc żegnając Marylę, taką straszyłem balladą” w jednej z dwóch wersji ostatniej zwrotki).

Więzienie, zesłanie i emigracja

W 1819 roku Mickiewicz rozpoczął pracę jako nauczyciel w gimnazjum w Kownie, gdzie mieszkał do 1823 roku, początkowo w domu dyrektora szkoły Stanisława Kostki Dobrowolskiego, a później w budynku szkoły. Uczył literatury, historii i prawa. W tym czasie napisał rozprawę, za którą w 1822 roku otrzymał tytuł magistra filozofii. Często spacerował do doliny na Zielonej Górze, która później zyskała nazwę Dolina Mickiewicza. Wówczas także został zainicjowany w stopniu czeladnika do masonerii. W 1823 roku został aresztowany i uwięziony w klasztorze bazylianów w Wilnie (od jesieni 1823 do marca 1824). Skazany za udział w tajnych młodzieżowych organizacjach, został zesłany w głąb Rosji na posadę nauczyciela z prawem wyboru miejsca pobytu. W latach 1824–1827 przebywał w Petersburgu, Odessie, Moskwie oraz na Krymie, gdzie w Moskwie został przypisany jako urzędnik generał-gubernatora Dmitrija Golicyna. Nauczał języka polskiego w kilku moskiewskich rodzinach, wśród jego uczniów była poetka Karolina Jaenisch, której talent docenił polski poeta. Para zaręczyła się w 1827 roku, jednak Mickiewicz zerwał zaręczyny w 1829, oferując w zamian „wieczną przyjaźń”. Mickiewicz utrzymywał kontakty z rosyjskimi poetami, takimi jak Aleksander Puszkin, Aleksiej Chomiakow oraz Wasilij Żukowski. W Rosji zetknął się ze środowiskiem przyszłych dekabrystów, poznając Bestużewa oraz Rylejewa. Zmuszony przez rosyjską cenzurę do wprowadzenia poprawek w Konradzie Wallenrodzie, w przedmowie do drugiego wydania nazwał cara Mikołaja I „Ojcem tylu ludów”.

Okres patriotycznej młodości wileńsko-kowieńskiej oraz zesłania w głąb Rosji zaowocował późniejszym dziełem, napisanym podczas pobytu w Dreznie – Dziadami cz. III. Szczególnie końcowy Ustęp Dziadów części III (Do przyjaciół Moskali) miał charakter osobisty. Mickiewicz zwrócił się w nim bezpośrednio do poznanych w Rosji dekabrystów oraz przypuszczalnie Aleksandra Puszkina.

Następnie Mickiewicz podróżował po Europie – w 1829 roku udał się do Niemiec (gdzie między 24 a 31 sierpnia codziennie spotykał się z Goethem), a potem do Szwajcarii, Włoch i ponownie do Szwajcarii. W grudniu 1830, będąc w Rzymie, dowiedział się o wybuchu powstania listopadowego. Rzym opuścił 19 kwietnia 1831, w towarzystwie rosyjskich przyjaciół, przez Genuę i Genewę dotarł w maju do Paryża. Z Paryża udał się do Drezna, gdzie przebywał w sierpniu 1831 roku, goszcząc m.in. u Karola i Klementy Hoffmanów, gdzie ich dom stał się ośrodkiem polskiej inteligencji. W drugiej połowie 1831 przyjechał do Wielkopolski z prawdopodobnie pozorowanym zamiarem przekroczenia granicy i udania się do ogarniętego powstaniem Królestwa Polskiego, jednak ostatecznie pozostał w Dreźnie do 1832 roku.

Pobyt w Paryżu

Z Drezna Mickiewicz przeniósł się do Paryża, gdzie osiedlił się na stałe i spędził ponad 20 lat. W 1832 roku został członkiem Towarzystwa Litewskiego i Ziem Ruskich w Paryżu. W 1834 roku ożenił się z Celina Szymanowską, z którą miał sześcioro dzieci: córki Marię i Helenę oraz czterech synów: Władysława (1838–1926), Józefa (1850–1938, urzędnika Assistance Publique w Paryżu), Aleksandra i Jana. Prawnukiem Adama Mickiewicza był dziennikarz francuski Jerzy Górecki. Z powodu choroby psychicznej żony Mickiewicz miewał myśli samobójcze, a w grudniu 1838 roku problemy małżeńskie skłoniły go do próby samobójczej. W trakcie małżeństwa zdarzały mu się zdrady.

W Paryżu Mickiewicz nawiązał współpracę z działaczami emigracyjnymi, pisząc artykuły i prace publicystyczne. W latach 1839–1840 był profesorem literatury łacińskiej w Szwajcarii, a w 1840 objął katedrę języków słowiańskich w Collège de France, gdzie prowadził tzw. prelekcje paryskie. Jego wykłady przyciągały twórców, działaczy i myślicieli, w tym George Sand. W latach 1841–1844 był prezesem Wydziału Historycznego Towarzystwa Literackiego w Paryżu. Dzięki swojej pozycji społecznej oraz aktywności w polskich środowiskach patriotycznych, Adam Mickiewicz był uważany za czołowego przedstawiciela tzw. Wielkiej Emigracji.

W Paryżu zaprzyjaźnił się z fotografem Michałem Szweycerem. W 1841 roku związał się z przedstawicielem nurtu polskiego mesjanizmu, Andrzejem Towiańskim, stając się jego głównym propagatorem oraz liderem założonego przez Towiańskiego Koła Sprawy Bożej. W 1844 roku władze francuskie zawiesiły Mickiewicza w obowiązkach profesora z powodu politycznego charakteru jego wykładów (w których wychwalał Napoleona) oraz propagowania towianizmu. W swoich wykładach głosił poglądy jawnie antykatolickie, krytykując Kościół katolicki za odejście od zasad chrześcijaństwa. Mimo to regularnie uczestniczył w mszach katolickich. W jego przemówieniach pojawiały się również wątki prorosyjskie. W 1847 roku Mickiewicz zerwał relacje z Towiańskim.

W czasie Wiosny Ludów (1848) utworzył w Włoszech legion polski. Po powrocie do Paryża został współzałożycielem i redaktorem pisma Trybuna Ludów (La Tribune des Peuples). Z powodu interwencji ambasady rosyjskiej w Paryżu, pismo zostało zamknięte za głoszenie radykalnych poglądów społecznych. Utworzenie II. Cesarstwa Francuskiego wzbudziło w Mickiewiczu nadzieje na konflikt z autokratyczno-despotyczną Rosją i ponowne zainteresowanie Europy sprawą Polski. Jego ostatnim utworem była napisana po łacinie oda na cześć Napoleona III, opublikowana w Paryżu w 1854 roku pt. Ad Napoleonem III Caesarem Augustum. Ode in Bomersurdum captum, przetłumaczona następnie na język polski i wydana pt. Do Napoleona III. Oda na zdobycie Bomarsundu.

W 1851 roku został objęty nadzorem policyjnym. Od 1852 do 1855 roku pracował w Bibliotece Arsenału.

Ostatnie lata życia

We wrześniu 1855 roku, podczas wojny krymskiej, po śmierci żony i pozostawieniu nieletnich dzieci, wyjechał do Konstantynopola, aby tworzyć oddziały polskie (Legion Polski) oraz oddział złożony z Żydów, pod nazwą Legion Żydowski, do walki z carską Rosją. Mieszkał w domu wdowy po kapitanie wojsk tureckich, gdzie zmarł. Jego nagły zgon nastąpił podczas epidemii cholery (przypuszczalnie na tę chorobę, choć pojawiły się sugestie, że mógł zostać otruty arszenikiem lub doznać udaru mózgu). Niejasna przyczyna zgonu wzbudziła kontrowersje. Spory toczyły się również o jego miejsce pochówku – tymczasowe, ponieważ zakładano, że ostatecznie jego ciało spocznie w ojczyźnie. Proponowano konstantynopolski kościół św. Benedykta lub grób w tworzonej właśnie osadzie polskiej, nazwanej później Adampolem, jednak książę Czartoryski zdecydował o pochówku we Francji. Zabalsamowane zwłoki umieszczono w trzech trumnach: cynkowej i dwóch drewnianych. Zanim jednak rozpoczęto transport do Francji, minął ponad miesiąc. 30 grudnia 1855 roku ciało Mickiewicza wyruszyło z Konstantynopola na pokładzie francuskiego parowca Eufrat. Do Marsylii przybyło 7 stycznia 1856 roku. Następnie zostało przewiezione do Paryża, gdzie pochowano je na cmentarzu Les Champeaux w Montmorency, a 4 lipca 1890 roku przeniesione na Wawel, co stało się okazją do manifestacji patriotycznej.

Twórczość

Adam Mickiewicz zadebiutował w 1818 roku wierszem „Zima miejska” w Tygodniku Wileńskim. Najwcześniejszy okres twórczości Mickiewicza, trwający od debiutu do 1824 roku, nazywany jest okresem wileńsko-kowieńskim. W tym czasie pozostawał pod wpływem Woltera, którego tłumaczył na język polski; młody poeta wyrażał sceptycyzm poznawczy oraz krytykował zakłamanie historii i promował wolę racjonalnego poznania. Osobowość i światopogląd młodego Mickiewicza, podobnie jak młodego Juliusza Słowackiego, dorastały w otoczeniu literatury klasycznej. Większość jego twórczości z lat 1818–1821 była w rzeczywistości poetyckim manifestem Towarzystwa Filomatycznego.

W 1820 roku napisał wiersz „Oda do młodości”, który przynależy jeszcze do poetyki postklasycyzmu, ale wyłamuje się z ideałów oświecenia (pierwodruk w antologii poetów współczesnych Polyhymnia, wydanej we Lwowie w 1827 roku). Oda ta nawoływała do czynnej walki, wyrażała wiarę w moc rewolucyjnego przekształcania rzeczywistości, siłę młodości oraz zbiorowości. Dzięki temu w XIX wieku była często śpiewana podczas powstań narodowych i przetłumaczona na niemal wszystkie języki europejskie, wywołując sporo kontrowersji, np. we Francji. Podobnie ideały ojczyzny, nauki, cnoty, męstwa, pracy i zgody głosiła napisana rok wcześniej oda klasyczna Hej, radością oczy błysną. Pod koniec 1820 roku drukiem ukazał się kolejny znany wiersz wczesnego Mickiewicza: Pieśń filaretów, którego treść odnosiła się z rewolucyjnym przesłaniem do wszystkich kręgów filareckich (filologów, historyków, chemików, matematyków). Początek utworu był naśladownictwem burszowskiej pieśni niemieckiej:

Hej, użyjmy żywota!

Wszak żyjem tylko raz;

Niechaj ta czara złota

Nie próżno wabi nas.

A. Mickiewicz, Pieśń Filaretów

Wszystkie trzy pieśni kładą szczególny nacisk na ideał wspólnoty, zwłaszcza w sensie duchowym, oraz gwałtowny aktywizm społeczny. Klasyczna harmonia w szczególny sposób łączy się tutaj z dynamizmem życia, co sygnalizuje przynależność utworów do czasów pośredniczących między dwiema epokami.

W 1822 roku powstał zbiór Ballad i romansów, który powszechnie uznawany jest nie tylko za debiut Mickiewicza, ale również za dzieło oficjalnie rozpoczynające epokę romantyzmu w Polsce. Ballada otwierająca cykl, Romantyczność, wywołała sporo kontrowersji, szczególnie za sprawą śmiałego przełożenia ludowości nad postęp cywilizacyjny, kreacji nowego typu wzoru moralnego (młoda wiejska dziewczyna zdradzająca skrajną nierównowagę emocjonalną) oraz krytyki ówczesnego autorytetu naukowego, profesora samego poety, Jana Śniadeckiego. Był to świadomy i bezpośredni wkład Mickiewicza w polemikę między Kazimierzem Brodzińskim, prekursorem romantyzmu w literaturze polskiej, a Śniadeckim. Zamysł fabularny Romantyczności znalazł później rozwinięcie w postaci epizodu z życia Gustawa w IV części Dziadów.

Ballady i romanse, oprócz ballad (poważnych i ironicznych), zawierały również przypowiastki sentymentalne. Utwory te cechowały: typowo romantyczny zwrot w stronę folkizmu i niesamowitości, mocno zaakcentowane moralne przesłanie oraz przekonanie o transcendentnych, metafizycznych powiązaniach między dobrem a złem – zbrodnią i karą.

Dalsze wiersze z okresu kowieńsko-wileńskiego z lat 1822–1824 są w dużej mierze swobodnymi przeróbkami utworów Lordów Byrona, Jeana Paula oraz Jeana de La Fontaine’a. Wśród nich znalazł się jednak jeszcze jeden szeroko omawiany wiersz poety – Do Joachima Lelewela. W napisanym w 1822 roku poemacie poświęconym znanemu wówczas działaczowi politycznemu, Mickiewicz starał się trzeźwo ocenić dziedzictwo rewolucji francuskiej oraz rolę rewolucji w ogóle, jako faktu społecznego mającego wpływ na przebieg dziejów. Inną próbą podważenia despotyzmu był poemat heroikomiczny Kartofla.

W 1834 roku wydał w Paryżu swoje ostatnie wielkie dzieło – Pan Tadeusz. Ten epicki poemat składa się z 12 ksiąg. Po śmierci autora wydano jego bolesny epilog do poematu. Malarz i ilustrator epoki romantyzmu, Michał Elwiro Andriolli, był autorem ilustracji do Pana Tadeusza oraz Konrada Wallenroda.

Koncepcja dramatu słowiańskiego

4 kwietnia 1843 roku na Collège de France, w ramach tzw. prelekcji paryskich, Adam Mickiewicz wygłosił Lekcję XVI, określaną jako ostatnia teoria dramatu romantycznego w literaturze europejskiej. Wykład dotyczył analizy Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego, co pozwoliło na wyciągnięcie wniosków nie tylko literackich, ale także historiozoficznych. Całość składała się na koncepcję tzw. dramatu słowiańskiego. Mickiewicz, za Percym Bysshe Shelleyem, Samuelem Taylorem Coleridgem, Johannem Gottfriedem Herderem, Gottholdem Ephraimem Lessingiem, Jakobem Michaelem Reinholdem Lenzem oraz Johannem Heinrichem Merckiem głosił, że odnowa współczesnego teatru powinna nastąpić poprzez zaakcentowanie jego pierwiastków narodowych.

Związek Mickiewicza z polskim romantyzmem i klasycyzmem

Powszechnie uznaje się Adama Mickiewicza za prawodawcę polskiego romantyzmu. Szczegółowa analiza jego dzieł i postawy artystycznej (podobnie jak u Goethego, Hugo czy Byrona) wykazuje jednak pośrednictwo wieszcza pomiędzy oświeceniowym klasycyzmem a romantyzmem. Alina Witkowska zauważa, że pomimo powszechnego przekonania podsycanego kontrowersyjną Romantycznością, Mickiewicz nie negował dziedzictwa oświecenia, lecz wybierał z niego najcenniejsze elementy, takie jak kunsztowność formy czy wolteriański racjonalizm. Adam Czerniawski zwraca uwagę na mimetyczność utworów poety. W Światach umownych pisze:

Dodatkowym dowodem na klasyczną mimetyczność czy wręcz realizm utworów Mickiewicza mają być w opinii Czerniawskiego programowe cytaty; „widzę i opisuję” z Pana Tadeusza, „i wszystko wiernie odbijam” z Liryków lozańskich, czy „sceny historyczne i charaktery osób działających skreślił sumiennie, nic nie dodając i nigdzie nie przesadzając” z III cz. Dziadów. Wierność realiom u Mickiewicza (przeciwstawiona romantycznemu uwielbieniu niesamowitości i fantastyki) wynikała jednak z poczucia narodowego obowiązku, co zauważa Marian Ursel, porównując twórczość autora Dziadów z wczesną twórczością Słowackiego.

Do podobnych wniosków dochodziła również europejska krytyka literacka:

Bliskość Mickiewicza do poetyki klasycyzmu widoczna jest również w jego zamiłowaniu do pisania bajek w duchu La Fontaine’a i Ignacego Krasickiego, tworzonych zwłaszcza w latach 1832–1834. Jednak jak zauważają badacze literatury, romantyzm polski jest mickiewiczowski, ponieważ niemal wszystko powstawało za przykładem Mickiewicza, przeciw Mickiewiczowi, wobec Mickiewicza.

Okres towiańszczyzny

Wielu badaczy twórczości Mickiewicza zwróciło uwagę na fakt, że genialny talent poetycki autora Romantyczności przygasł w drugim okresie paryskim. Związane było to z jego zaangażowaniem w aktywność polityczną, społeczną, a zwłaszcza silnym związkiem z Andrzejem Towiańskim. Własna wiara Mickiewicza w osobistą odpowiedzialność za losy Polski, chęć służenia sprawie polskiej poprzez organizację Legionu polskiego oraz oddziałów polskich podczas wojny na Krymie, połączone z mistyczną sektą religijną Towiańskiego, uniemożliwiły mu skupienie się na czystej twórczości literackiej. Jego związki z Towiańskim przyczyniły się nie tylko do wyobcowania się i niechęci wśród innych inteligentnych twórców (jak Słowacki), ale także były bezpośrednią przyczyną utraty pracy w Collège de France, a co za tym idzie – utraty wpływu na europejskich artystów i myślicieli. Julian Krzyżanowski twierdzi, że „Z chwilą powstania poematu soplicowskiego i jego bolesnego epilogu – genialny poeta skończył się w Mickiewiczu na zawsze”.

Mickiewicz jako prekursor fantastyki naukowej

Antoni Smuszkiewicz w jednej z pierwszych polskich monografii dotyczących literatury fantastycznonaukowej wykazuje pośredni wpływ nieopublikowanej Historii przyszłości Mickiewicza na powstanie tego gatunku. Dzieło to nigdy nie zostało opublikowane, a rękopis zaginął; jednak wiele informacji na jego temat dostarczają liczne zapiski i listy do przyjaciół poety. Antoni Edward Odyniec w liście do Juliana Korsaka nazwał Historię przyszłości „Don Kichotem swojego czasu”.

Badacze literatury uznają, że nieopublikowane dzieło Mickiewicza mogło zrewolucjonizować literaturę światową; najprawdopodobniej wyprzedzało ono wizje Juliusza Verne’a, Herberta George’a Wellsa i Jerzego Żuławskiego, a nawet przewyższało je w naukowo-technicznych i społecznych spekulacjach.

Mickiewicz w pisaniu Historii przyszłości (niektóre fragmenty powstały w języku francuskim) inspirował się twórczością dwóch rosyjskich prozaików: Jana Tadeusza Bułharyna i Władimira Odojewskiego.

Działalność przekładowa

Adam Mickiewicz wcześnie zajął się działalnością przekładową. Już w 1817 roku „spolszczył” dwie powiastki Woltera, Éducation d’un prince i Gertrude, ou Éducation d’une fille, którym nadał tytuły Mieszko, książę Nowogródka oraz Pani Aniela, a także poemat tegoż autora Dziewica z Orleanu. Tłumaczenia te były w istocie parafrazami francuskich utworów, z przesunięciem akcentu na bardziej hermetyczną, narodową tematykę.

Lata 1819–1829 w twórczości Mickiewicza obfitowały w liczne dalsze lub bliższe oryginałowi parafrazy, które autor podpisywał jako swoje własne wiersze, sygnalizując jedynie źródło inspiracji. Tak powstały: Do Pryska z Horacego, Amalia, Rękawiczka oraz Światło i ciepło z Friedricha Schillera, bajka Pies i wilk oraz Zając i żaba z Jeana de La Fontaine’a, Nowy rok z Jeana Paula, Pożegnanie Childe Harolda, Ciemność, Sen i Eutanazja z George’a Gordona Byrona, fragment dramatu Podróżny, Znaszli ten kraj… oraz Pieśń Lotty nad grobem Wertera Johanna Wolfganga Goethego, The Meeting of the Waters Thomasa Moore’a, luźne interpretacje sonetów Francesco Petrarki, arabska pieśń Almotenabby na podstawie tłumaczenia Josepha Louisa Lagrange’a, Nauka i Co to jest? Johanna Wilhelma Ludwiga Gleima, Olimpia I z Pindara. Ważne miejsce zajmuje również Ugolino, przekład fragmentu Boskiej komedii Dantego Alighieri, dokonany około 1827 roku. Charakter przekładu ballady Schillera ma również pieśń Dziewicy w II części Dziadów.

W okresie rosyjskim Mickiewicz zainteresował się europejskim dramatem historycznym, czego owocem były dwa fragmenty przekładów Friedricha Schillera Don Carlosa oraz Romea i Julii Szekspira. Tłumaczenie pierwszego z nich datuje się na lata między 1821 a 1823. Pierwodruk ukazał się jednak później, bo w 1834 i 1835 roku w Wilnie z inicjatywy Józefa Krzeczkowskiego, prawdopodobnie bez zgody autora. Z kolei data przekładu fragmentu Romea i Julii nie jest do końca znana. W. Bruchnalski wskazuje tutaj na rok 1827. Fragment opublikowany został przez Antoniego Edwarda Odyńca w 1830 roku na łamach noworocznika Melitele. W późniejszym czasie przedrukowany został w VIII tomie Poezyj w 1836 roku, a następnie w IV tomie Pism w 1844 roku.

W latach 1830–1840 Mickiewicz ogłosił drukiem Do H*, naśladownictwo z Goethego, Arymana i Oromaza z Zenda Westy, kolejne bajki La Fontaine’a – Chłop i żmija oraz Koza, kózka i wilk, Exegi Munimentum Aere Perennius z Horacego. W 1840 roku powstał przekład Mickiewicza początkowych fraz Sofijówki Stanisława Trembeckiego na język łaciński. Ostatnim przekładem Mickiewicza było tłumaczenie Giaura Byrona na język polski, opublikowane wraz z tłumaczeniem Korsarza tego samego autora, dokonanym przez Antoniego Edwarda Odyńca, w Paryżu w 1834 roku. Z powodów politycznych datę publikacji zmieniono na przedpowstaniową, na 1829 rok. Mickiewiczowski przekład Giaura, podobnie jak fragment Boskiej komedii, uznawany jest za oficjalną wersję tego tekstu w Polsce.

Działalność publicystyczna

W 1849 roku w Paryżu Mickiewicz wydawał i redagował „La Tribune des Peuples” (Trybunę Ludów), międzynarodowy dziennik polityczny, głoszący idee Wiosny Ludów.

Mesjanizm polski

Obok czysto literackiej spuścizny i testamentu Adama Mickiewicza, jednym z ważniejszych i wyjątkowo trwałym zapisem poety było stworzenie przez niego zrębów prądu filozoficzno-historycznego, znanego jako mesjanizm polski. Jakkolwiek za twórcę historiozoficznego prądu mesjanistycznego, a w szczególności mesjanizmu polskiego uznaje się Józefa Hoene-Wrońskiego, to właśnie Mickiewicz spopularyzował ten pogląd i połączył go z elementami narodowej historii oraz mistyki religijnej. Jego mickiewiczowskie sformułowania zasad mesjanizmu w Księgach narodu Polskiego pozwoliły czytelnikom w Niemczech, Włoszech, Irlandii, na Ukrainie i Węgrzech dostrzegać i odczytywać rewolucyjne hasła wolnościowo-wyzwoleńcze. Ten program, bardziej niż jakikolwiek ściśle rozumiany prąd literacki, dał podstawy nie tylko wizji Polski męczeńsko-odkupicielskiej, która miała być jutrzenką wolności narodów, ale także umożliwił utrwalenie się i ważność postaci wieszcza narodowego. Tak widziany wieszcz to nie tylko poeta czy pisarz – to autentyczny prorok religii mesjanistycznej, co wyrażało się w wielu określeniach mesjanizmu polskiego używanych przez samego Mickiewicza, jak np. „Polska – Chrystusem Narodów”.

Spuścizna i pamięć w sferze publicznej

Już w pierwszych latach po śmierci Mickiewicza jego sława oraz wpływ, jaki wywarł nie tylko na polskie społeczeństwo, ale również na artystów i myślicieli w Europie, zaowocowały publicznym uznaniem jego zasług i symbolicznym hołdem dla poety. Jednym z wcześniejszych i najbardziej znanych jest dzieło francuskiego rzeźbiarza Emila Bourdelle’a: pomnik Adama Mickiewicza, przedstawiający go w formie Pielgrzyma. Imię poety nosi Dolina Mickiewicza w Kownie. W 1886 roku we Lwowie zawiązało się Towarzystwo Literackie im. Adama Mickiewicza.

W 1898 roku, w obecności córki i syna poety, odsłonięto pomnik Adama Mickiewicza w Krakowie, co stało się okazją do manifestacji patriotycznej. Pomnik ten został zniszczony przez Niemców w 1940 roku podczas II wojny światowej, a po zakończeniu wojny został zrekonstruowany, z finalizacją w 1955 roku, w setną rocznicę śmierci Mickiewicza.

Również w 1898 roku, 24 grudnia, odsłonięto pomnik Adama Mickiewicza w Warszawie.