Adam Kazimierz Czartoryski

Adam Kazimierz Czartoryski, książę na Klewaniu i Żukowie, herbu Pogoń Litewska, znany również pod pseudonimami: A. C. G. Z. P. P.; Ad. Cz.; Daniel Belgram, kamerdyner J. K. Mci; W. Imci Pan Daniel Belgram, starosta malczewski; A. Dantiscus; Doświadczyński; Mikołaj Doświadczyński; Morzygodzina; Philhellène; Wincenty Turski; Theatralski(?), urodził się 1 grudnia 1734 roku w Gdańsku, a zmarł 19 marca 1823 roku w Sieniawie. Był to znaczący polski polityk, mąż stanu, dynamopisarz, krytyk literacki i teatralny, publicysta oraz mecenas sztuki. Pełnił rolę przywódcy Stronnictwa Patriotycznego, a od 1805 roku był feldmarszałkiem austriackim. W latach 1773–1792 był członkiem Komisji Edukacji Narodowej, a także generałem lejtnantem dowodzącym 1 i 2 Dywizją wojsk litewskich oraz szefem Gwardii Pieszej Wielkiego Księstwa Litewskiego w latach 1765–1783. W 1782 roku był marszałkiem Trybunału Głównego Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Życiorys

Adam był synem Augusta Aleksandra, wojewody ruskiego, oraz Marii Zofii Sieniawskiej (primo voto Denhoff). Jego żoną została Izabela z domu Flemming, z którą doczekał się sześciorga dzieci, w tym Adama Jerzego i Konstantego Adama.

Wczesne wykształcenie zdobywał w domu, uczony przez francuskich guwernerów, z których jednym był Louis-Adrien Duperron de Castera, komediopisarz i tłumacz, w latach 1740–1745. Od młodzieńczych lat wykazywał zainteresowanie zarówno literaturą starożytną, jak i historią Polski.

W 1752 roku wyjechał na dalsze studia do Drezna, Brukseli i Włoch, gdzie początkowo towarzyszył mu ochmistrz, eks-jezuita Monet. W 1755 roku pojechał z pierwszą misją dyplomatyczną do Wiednia.

W 1756 roku został wybrany posłem na sejm z ziemi lwowskiej. Z woli ojca, w 1757 roku, udał się na dalsze nauki do Anglii. Po powrocie do Polski był posłem na sejmy w latach: 1758, 1760 i 1762. W 1758 roku przyjął tytuł generała ziem podolskich i stał się przedstawicielem obozu reform. W 1759 roku wyjechał do Petersburga, aby zdobyć poparcie polityczne dla rodziny Czartoryskich. Jego ojciec przygotowywał go do przyszłej roli króla Polski. W 1760 roku był posłem ziemi halickiej na sejm. W 1761 roku poślubił zamożną Izabelę Flemming. Jako poseł ziemi przemyskiej, 29 kwietnia 1761 roku, zerwał sejm nadzwyczajny. W 1762 roku był posłem na sejm z ziemi przemyskiej.

Był marszałkiem sejmików województwa ruskiego w latach: 1761, 1764 i 1766.

20 kwietnia 1764 roku podpisał list dziękczynny do Katarzyny II za wprowadzenie wojsk rosyjskich po śmierci Augusta III. W tym samym roku był konsyliarzem konfederacji generalnej oraz marszałkiem konfederacji generałów ziem ruskich. W 1764 roku działał jako elektor Stanisława Augusta Poniatowskiego z województwa ruskiego, co zaowocowało odznaczeniem Orderem św. Andrzeja. Był posłem na sejm koronacyjny 1764 roku z ziemi sanockiej. Na sejmie koronacyjnym 1764 roku został wyznaczony ze stanu rycerskiego do Asesorii Koronnej. W 1765 roku był jednym z współzałożycieli Towarzystwa Literatów w Polszcze, pierwszego polskiego towarzystwa naukowego, zajmującego się wydawaniem podręczników dla Szkoły Rycerskiej.

W 1766 roku był posłem na Sejm Czaplica z powiatu żydaczowskiego. W załączniku do depeszy z 2 października 1767 roku do prezydenta Kolegium Spraw Zagranicznych Imperium Rosyjskiego, Nikity Panina, poseł rosyjski Nikołaj Repnin zdefiniował go jako posła odpowiedniego do realizacji rosyjskich planów na sejmie 1767 roku. W tym samym roku, jako poseł na sejm repninowski, znalazł się w składzie delegacji powołanej pod presją posła rosyjskiego Nikołaja Repnina, której celem było określenie ustroju Rzeczypospolitej. Był jednym z głównych późniejszych przeciwników króla Stanisława Augusta Poniatowskiego wśród magnaterii.

W 1768 roku został mianowany komendantem Szkoły Rycerskiej. W 1769 roku był członkiem loży wolnomularskiej Trzech Braci. Później dołączył do Komisji Edukacji Narodowej, a w 1779 roku był członkiem Departamentu Wojskowego Rady Nieustającej. Związał się z Gdańskiem jako jeden z fundatorów obserwatorium astronomicznego na Biskupiej Górce, założonego przez Nataniela Mateusza Wolfa. W 1782 roku był posłem na sejm z województwa wileńskiego i sędzią sejmowym ze stanu rycerskiego.

W latach 1788–1792 był posłem na Sejm Czteroletni z województwa lubelskiego. W 1791 roku był jednym z założycieli Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej.

Od 1802 roku, aż do śmierci, pełnił funkcję szefa austriackiego Pułku Piechoty Nr 9.

28 czerwca 1812 roku został marszałkiem Konfederacji Generalnej Królestwa Polskiego. W 1764 roku otrzymał Order Orła Białego, w 1765 roku został kawalerem Orderu Świętego Stanisława, w 1762 roku odznaczono go rosyjskim Orderem św. Andrzeja Apostoła Pierwszego Powołania, w 1808 roku cesarskim Złotym Runem oraz carskim orderem Świętej Anny.

Był właścicielem ordynacji międzyrzeckiej. Administratorem majątków księcia Kazimierza Czartoryskiego był Jan Kanty Brandys. Pod koniec życia zamieszkał w Puławach, a następnie w Sieniawie, skąd nigdy nie wrócił, mimo nalegań Tadeusza Matuszewica. W 1812 roku podzielił swój majątek pomiędzy swoje dzieci. Został pochowany w kościele św. Krzyża w Warszawie.

Twórczość

Był autorem utworów dramatycznych, takich jak Panna na wydaniu (1771) oraz Kawa (1779).

Ważniejsze utwory

Monitor, Gdańsk 1763, nr 1 (wyd. przed 7 sierpnia); nr 1–5 (po 11 września) przedr. wraz z podobiznami R. Kaleta: Monitor z r. 1763, w książce: R. Kaleta, Mieczysław Klimowicz: „Prekursorzy Oświecenia”, Wrocław 1953, IBL. Studia Historyczno-Literackie, t. 20, s. 161–168; nr 6 nieznany; nr 7 w zbiorach Starych Druków Ossolineum, podobiznę ogł. B. Górska: „Katalog czasopism XVI–XVIII w. w zbiorach Starych Druków Biblioteki Ossolineum”, Ze skarbca kultury 1963, zeszyt 15, pomiędzy s. 144–145, (autorstwo według L. Bernackiego i R. Kalety; J. Rudnicka zakłada autorstwo zbiorowe; miejsce druku ustalił J. Szczepaniec)

Mowa J. O. Xcia Imci… marszałka sejmu konwokacyjnego miana przy pożegnaniu Stanów Skonfederowanych (Warszawa) 1764

Panna na wydaniu. Komedia we 2 aktach, wyst. Warszawa około roku 1770 na scenie Korpusu Kadetów; Warszawa 1774 na scenie publicznej; wyd. Warszawa 1771; wyd. następne: Warszawa 1774; zob. Wydania zbiorowe; rękopis (autograf?) znajdował się w Rosyjskiej Publicznej Bibliotece w Petersburgu, sygn.: Pol. XIV, Q. 70; Pol. XIV, Q. 132; odpis znajduje się w Bibliotece PAN Kraków, sygn. 250; egz. edycji z roku 1774 z własnoręcznymi poprawkami autora z początku XIX w. znajduje się w Bibliotece Czartoryskich, sygn. 43343 i w Bibliotece Jagiellońskiej, sygn. 26328, (według D. Garrick: Miss in her Teens or the Medley of Lovers; dedykowane F. Ciszewskiemu)

„Przedmowa do komedii: Panna na wydaniu”, przedr. L. Bernacki: Teatr, dramat i muzyka za Stanisława Augusta, t. 1, Lwów 1925, s. 19–47; autograf znajdował się w zbiorach Rosyjskiej Publicznej Bibliotece w Petersburgu, sygn.: Pol. XIV, Q. 70; egz. edycji z roku 1774 z poprawkami autora z początku XIX w. znajduje się w Bibliotece Czartoryskich, sygn. 43343 i w Bibliotece Jagiellońskiej, sygn. 26328, (rozprawa o sztuce dramatycznej)

Suum cuique, brak miejsca wydania (1771?); wyd. następne: z rękopisu Ossolineum, sygn. 951/I ogł. R. Pilat Przegląd Polski, rocznik 4 (1869), t. 4, s. 417–436, jako utwór S. Konarskiego, (autorstwo niepewne, przypisywane początkowo Konarskiemu, następnie Czartoryskiemu – przy współautorstwie A. Naruszewicza; W. Konopczyński przypisuje je A. Zamoyskiemu)

Dumny. Komedia z francuskiego teatru p. Neryko Detusz tłumaczona, z niektórymi do krajowych obyczajów odmianami, a przez młódź szlachecką w Korpusie Kadetów ćwiczącą się reprezentowana, w Warszawie na teatrze kadeckim r. 1773, brak miejsca i roku wydania, wyst. na warszawskiej scenie publicznej w 1774 pt. Hrabia Odętowski, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 2440, (według Ph. N. Destouches: Le Glorieux)

„Katechizm moralny dla uczniów Korpusu Kadetów”, Zabawy Przyjemne i Pożyteczne 1774, t. 10, cz. 1; wyd. osobne pt. „Katechizm kadecki”, Warszawa 1774; wyd. następne: pt. „Katechizm moralny dla uczniów Korpusu Kadetów. Definicje różnych cnót towarzyskich i przepisy wewnętrznej karności Korpusu”, Warszawa 1774; pt. „Definicje…”, Warszawa 1790; Wilno 1791; pt. „Katechizm kadecki”, Warszawa (XVIII w.); brak miejsca wydania (XVIII w.); pt. „Prawidła moralne dla Szkoły Rycerskiej”, Warszawa 1824; pt. „Katechizm rycerski”, wyd. H. Mościcki, Warszawa 1916, Biblioteka Uniwersytetu Ludowego i Młodzieży Szkolnej nr 177; Warszawa 1925; fragmenty przedr. Bogdan Suchodolski: Idee społeczne doby stanisławowskiej, Warszawa 1948, s. 197–201

Gracz. Komedia w 5 aktach z francuskiego pa. Reniard wytłumaczona, wyst. Warszawa 1774, wyd. (Warszawa 1774?); wyd. następne: „nowa edycja” Warszawa 1775; zob. Wydania zbiorowe; egz. edycji z roku 1775 z własnoręcznymi poprawkami autora (do sceny 8. aktu II) z początku XIX wieku w Bibliotece Czartoryskich, sygn. 39643, (według J. F. Régnard: Le Joueur)

Bliźnięta. Komedia w 5 aktach, przetłumaczona z francuskiego p. Reniard, wyst. i wydana: Warszawa 1775, (według J. F. Régnard: Les Ménechmes ou les jumeaux)

„Obowiązki studenckie przez pytania i odpowiedzi w Departamencie Województw Ruskich”, Zabawy Przyjemne i Pożyteczne 1775, t. 11, cz. 1; wyd. osobne: brak miejsca wydania 1775

Mniejszy koncept jak przysługa. Komedia we 3 aktach przez Daniela Belgrama, przez kamerdynera J. K. Mci, wyst. Warszawa 1777, wyd. Warszawa (1777); rękopis pisany kilku rękami (od s. 34–63 ręką F. Zabłockiego) w Bibliotece Czartoryskich, sygn. 2487; egz. pierwodruku z własnoręcznymi poprawkami autora (od sceny 3. aktu II do sceny 6. aktu III) z początku XIX wieku w Bibliotece Jagiellońskiej, sygn. 71551, (tytuły wymienne: Pysznoskąpski; Mniejszy koncept jak przysługa, czyli Pysznoskąpski)

Kopia listu IMĆ Pana Doświadczyńskiego do przyjaciela radzącego się względem wyprawienia dzieci do cudzych krajów, Warszawa 1778 (3 wydania), przedr. w: Listy Imci Pana Doświadczyńskiego, Warszawa 1782, (razem z: Drugi list…, List trzeci…, List czwarty…)

Kawa. Komedia w 1 akcie, Warszawa 1779, fragmenty przedr. Z. Florczak, L. Pszczołowska: Ludzie Oświecenia o języku i stylu, t. 2, Warszawa 1958, egz. pierwodruku z własnoręcznymi poprawkami autora z początku XIX wieku w Ossolineum, sygn. XVIII-5636-III

„Przedmowa do komedii: Kawa” (w formie listu do J. Szymanowskiego), przedr.: L. Bernacki: Teatr, dramat i muzyka za Stanisława Augusta, t. 1, Lwów 1925, s. 157–165; Z. Florczak, L. Pszczołowska: Ludzie Oświecenia o języku i stylu, t. 1, Warszawa 1958

List IV. O dramatyce, wyd. w dodatku do Kawa. Komedia w 1 akcie, przedr. L. Bernacki: Teatr, dramat i muzyka za Stanisława Augusta, t. 1, Lwów 1925, s. 166–166c.

Kalendarz teatrowy dla powszechnej narodu polskiego przysługi dany na rok przestępny 1780, Warszawa (1779); fragmenty przedr. L. Bernacki Exlibris 1920; całość przedr. L. Bernacki: Teatr, dramat i muzyka za Stanisława Augusta, t. 1, Lwów 1925, s. 169–194; egz. unikatowy pierwodruku w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego, (autorstwo sporne: Czartoryskiemu przypisywał je Estreicher i Bernacki w r. 1920; Bernacki w r. 1925 i M. Rulikowski później przeciwstawili się temu twierdzeniu)

Drugi list IMĆ Pana Doświadczyńskiego do przyjaciela swego względem edukacji córek, Warszawa 1781, przedr. w: Listy Imci Pana Doświadczyńskiego, Warszawa 1782, (razem z: Kopia listu…, List trzeci…, List czwarty…); fragmenty przedr.: S. Tync: „Komisja Edukacji Narodowej”, Wrocław (1954), Biblioteka Narodowa, seria I, nr 126; Z. Florczak, L. Pszczołowska: Ludzie Oświecenia o języku i stylu, t. 2, Warszawa 1958

Mowa podczas reasumpcji Trybunału w Grodnie 1 maja 1781 przez… miana, brak miejsca wydania (1781)

List trzeci Doświadczyńskiego (do przyjaciela), zawierający w sobie myśli względem sposobów prowadzenia młodzieży aplikującej się do palestry, Wilno 1782, przedr. w: Listy Imci Pana Doświadczyńskiego, Warszawa 1782, (razem z: Kopia listu…, Drugi list…, List czwarty…)

List czwarty Doświadczyńskiego do syna przyjaciela swego donoszącego mu, że został obrany deputatem, Wilno 1782, przedr. w: Listy Imci Pana Doświadczyńskiego, Warszawa 1782, (razem z: Kopia listu…, Drugi list…, List trzeci…)

List Mikołaja Doświadczyńskiego pisany do Teodora Weichardta do Tulczyna radząc jemu, aby się ożenił z Nipuanką, Warszawa 1787, (odpowiedź na broszurę T. Weichardta: Przyczyny, dla których się nie żenię, brak miejsca wydania 1787)

Przymówienie się J. Oś. Kscia Jmci… w Izbie Senatorskiej na pierwszej sesji sejmowej d. 6 października 1788, brak miejsca i roku wydania, (w czasie Sejmu Czteroletniego wyd. osobno również inne mowy dat.: 20 października 1788, 19 stycznia 1789, 7 października 1790)

Wypis z Kroniki Witykinda tłomaczony przez Grzegorza a Słupia, decretorum doctora, opata świętokrzyskiego, który żył około roku 1375, z autografu w bibliotece na Łysej Górze znajdującego się, brak miejsca wydania (około roku 1790); wyd. następne (jako utwór F. S. Jezierskiego) w: „F. S. Jezierski: Wybór pism”, oprac. Zdzisław Skwarczyński, Warszawa 1952, (wyd. 1 anonimowe; autorstwo sporne, Czartoryskiemu przypisuje je E. Kipa)

Krótkie uiwadomienie o celu i umyśle, w którym jest pisany romans Tom-Dżon, wyd. w książce: „H. Fielding: Podrzutek, czyli historia Toma-Dżona”, t. 1, Warszawa 1793, (tłum. F. Zabłocki)

Koczyk pomarańczowy. Komedia w 1 akcie, powst. po roku 1798, wyst. Sieniawa, kwiecień 1818; z rękopisu wyd. Z. Zahrajówna; 2 rękopisy z poprawkami Czartoryskiego w Bibliotece Czartoryskich, sygn. 2934, 3108, (według J. A. Ségur: Le Cabriolet jaune), autorstwo sporne: K. Kotowski przypisuje je F. Bernatowiczowi; Z. Zahrajówna ustaliła je na rzecz Czartoryskiego

Myśli o pismach polskich, z uwagami nad sposobem pisania w rozmaitych materiach, powst. 1801, wyd. Wilno 1801 (właściwie 1810); wyd. następne: Wilno 1812; wyd. K. J. Turowski, Kraków 1860, Biblioteka Polska, zeszyt 10–11

Mowa… miana na pierwszej sesji dnia 26 czerwca r. 1812 w Senacie. Tegoż mowa w Izbie poselskiej miana…, brak miejsca wydania 1812, (z tegoż sejmu wyd. osobne: 2-krotnie Głos… z 28 czerwca

„Słowniczek wyrazów polskich znaczących narzędzie muzyczne niegdyś w wojskowym i pokojowym używaniu będące. Słowniczek wyrazów przyjętych do mowy polskiej ze wschodnich języków. Słowniczek niektórych wyrazów polskich mniej używanych”, Czasopism Nauk. Księgozbioru Publ. im. Ossolineum 1828, zeszyt 1–3.

Oprócz tego Czartoryski publikował odezwy oraz artykuły i mniejsze utwory w czasopismach, takich jak Monitor (1763), Pamiętnik Warszawski (1809, m.in. pod pseudonimem „Morzygodzina”), Zabawy Przyjemne i Pożyteczne (1774–1775). Wskazuje się również na jego autorstwo Monitora 1766, nr 65, podpisanego pseudonimem „Theatralski”. E. Kipa przypisuje mu także autorstwo broszur: Rozmowa Solona z Kadym, (Warszawa 1790); Fragment z rękopisma arabskiego, brak miejsca wydania (1791).

Przekłady

F. Juvenel de Carlencas: Historia nauk wyzwolonych, przez… francuskim językiem pisana, na polski przełożona ad usum Korpusu Kadetów JKMci, Warszawa 1766, (przy końcu każdego rodzaju nauk dodana jest krótka wiadomość o Polakach „w tej mierze naukami zaszczyconych”); Czartoryski jest autorem przedmowy i rozdziału o języku polskim; autorstwo tłumaczenia sporne: według Jochera i Estreichera tłumaczem jest jezuita W. Górski, wydawcą A. K. Czartoryski

J. Choisnin: O elekcji Henryka Walezjusza na króla polskiego. Pamiętniki Jana Szoanę, sekretarza Mąluka, biskupa Walencji i radcy tajnej rady królewskiej XVI w. Przełożył z francuskiego Wincenty Turski, Wilno 1818, (z przedmową tłumacza)

Hātifī: Fragment tiré d’un roman persan intitulé: Les Amours de Léili et Medznoun, par le poète Hitifi, wyd. w: „J. U. Niemcewicz: Pisma różne…”, t. 2, Warszawa 1805, s. 336.

Prace edytorskie

F. Juvenel de Carlencas: Historia nauk wyzwolonych, przez… francuskim językiem pisana, na polski przełożona ad usum Korpusu Kadetów JKMci, Warszawa 1766, (wydano na rozkaz i z poprawkami A. K. Czartoryskiego dla Szkoły Rycerskiej).

Wydania zbiorowe

Komedie, oprac. Z. Zahrajówna, Warszawa 1955, Teatr Polskiego Oświecenia, (zawartość: Panna na wydaniu. Komedia we 2 aktach; Gracz. Komedia w 5 aktach z francuskiego pa. Reniard wytłumaczona; Mniejszy koncept jak przysługa. Komedia we 3 aktach przez Daniela Belgrama, przez kamerdynera J. K. Mci; Kawa. Komedia w 1 akcie; Koczyk pomarańczowy. Komedia w 1 akcie).

Listy i materiały

Do Granda z lat 1770–1774, wyd. T. Wierzbowski: Materiały do dziejów piśmiennictwa polskiego, t. 2, Warszawa 1904.

Do P. N. Kreczetnikowa z 23 października 1775, rękopis w Instytucie Literatury Rosyjskiej, Leningrad, oddz. rękopisów (zbiór 93, rejestr 3, nr 1371).

Do J. Przybylskiego z lat 1776–1800, rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 148.

Do I. Potockiego, rękopis w Archiwum Głównym Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 279, zbiór listów z lat 1783–1792).

Do Seweryna Rzewuskiego z lat 1786–1788, rękopisy: Wojewódzkie Archiwum Państwowe Kraków (Archiwum Podhoreckie, sygn. II 2/21).

Do Aleksandry z Lubomirskich Potockiej z roku 1791, rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 293).

Do A. Potockiego, rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 286, zbiór listów z lat 1795–1827).

Do nieznanego adresata (J. Maja?) z 11 maja 1798 i 9 listopada 1800, z rękopisu Biblioteki Czartoryskich, sygn.: Ew. XVII/599; wyd. Z. Florczak, L. Pszczołowska: Ludzie Oświecenia o języku i stylu, t. 1, Warszawa 1958

Korespondencja z S. B. Lindem z lat 1801–1804, z rękopisów korzystał i drobne fragmenty ogł. J. Michalski: „Spór o koncepcję słownika Lindego”, Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej, t. 2, Warszawa 1954; rękopisy: Biblioteka Czartoryskich, sygn.: Ew. 590 (Archiwum Domowe nr 22); Biblioteka Jagiellońska, sygn. 3468.

Do M. Ch. J. Pougensa z: 8 października i 27 grudnia 1801, 12 lipca 1802; rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 594 (Archiwum Domowe).

Do J. S. Bandtkiego z roku 1802, rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 1874.

Do syna, Adama Jerzego, parę listów, m.in. z roku 1802, ogł. S. Duchińska w zbiorze: „Listy Izabeli Czartoryskiej do starszego syna, księcia Adama”, Kronika Rodzinna 1886–1887 i wyd. osobne: Kraków 1891.

Do S. R. Woroncowa z lat 1803–1814, rękopis w Instytucie Historii Akademii Nauk ZSRR, Leningrad (dział 479, Polonia nr 52, sygn. 1227/512).

Do Jana Śniadeckiego z roku 1804, ogł. M. Baliński: Pamiętniki o Janie Śniadeckim, t. 2, Wilno 1865

Do Jana Śniadeckiego z lat 1804–1810, do Aleksandra I z roku 1808, do Rady Konfederacji Generalnej Królestwa Polskiego z roku 1812, do L. Wirtemberskiego, J. Zawadzkiego, A. J. Czartoryskiego; ogł. L. Dębicki: Puławy, t. 1–4, Lwów 1887–1888; fragm. 2 listów do syna z lat 1799–1800 przedr. Z. Florczak, L. Pszczołowska: Ludzie Oświecenia o języku i stylu, t. 1, Warszawa 1958.

Korespondencja z J. Zawadzkim z lat 1805–1817, wyd. T. Turkowski: Materiały do dziejów literatury i oświaty na Litwie i Rusi, t. 1–2, Wilno 1935–1937.

Do J. P. Norblina z 3 lipca 1806 i 1 maja 1808, do M. Norblinowej z 1 lipca 1806; ogł. Lamus 1910, t. 2, zeszyt 8

Korespondencja z W. Jonesem, wyd. L. Teignmouth: Memoirs of the Life, Writings and Correspondence of S. W. Jones, t. 1–2, Londyn 1807 (t. 1, s. 293–300; t. 2, s. 178–180).

Do Jędrzeja Śniadeckiego z lat: 1807, 1822; rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 3513; fragmenty ogł. A. Wrzosek Krytyka Lekarska 1905.

Do J. Lelewela z 16 grudnia 1808, ogł. Czas 1861, nr 292–293.

Do J. Lelewela z 30 grudnia 1808 i odpowiedź Lelewela (1808–1809), ogł. T. Modelski Ateneum Wileńskie 1926, zeszyt 3/4, s. 593–609; odb. Wilno 1930.

Od A. Osińskiego 5 listów z lat 1810–1817, do J. Twardowskiego z roku 1823; ogł. E. Woroniecki Kwartalnik Historyczny Nauki i Techniki 1959, nr 4.

Do F. Karpińskiego z 27 listopada 1811, wyd. T. Mikulski, R. Sobol w: „Korespondencja F. Karpińskiego”, Wrocław 1958, Archiwum Literatury, t. 4.

Do J. Kruszyńskiego z 29 kwietnia 1812, ogł. K. W. Wójcicki: Cmentarz Powązkowski pod Warszawą, t. 1, Warszawa 1855, s. 118.

Do K. Koźmiana 8 listów z lat 1812–1813 i brak daty, rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 2031, t. 1, k. 3–10; list z 12 czerwca 1813, ogł. A. E. Koźmian: Wspomnienia moje, t. 1, Poznań 1867, s. 125.

Korespondencja z T. Czackim i J. U. Niemcewiczem, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn.: Ew. XVII/1109 (Archiwum Domowe)

Korespondencja A. K. Czartoryskiego, t. 1: A–G; t. 2: H–L; t. 3: M–P, (m.in. z: J. Albertrandim, M. Badenim, M. Bacciarellim, F. Bentkowskim, A. Czarnockim, F. K. Dmochowskim, J. Dzierzkowskim, J. W. Goethem, J. Lelewelem, J. Lipińskim, L. Lipińskim, S. Kłokockim, T. Morskim, T. Matuszewiczem, T. Mostowskim, A. Mostowską, A. Naruszewiczem, P. Norblinem, J. M. Ossolińskim, J. Poniatowskim, Ch. Pougensem, I. i J. Potockimi), rękopisy: Biblioteka Czartoryskich, sygn.: Ew. 589–591 (Archiwum Domowe nr 21–23).

Korespondencja z różnymi osobami, rękopisy: Biblioteka Czartoryskich, sygn.: 27–28, 478–479, 659, 698, 719, 799, 1198, 3468, 5783 i in.

Od Stanisława Augusta z 12 października 1768, ogł. L. Bernacki Pamiętnik Literacki, rocznik 26 (1929), s. 425–426.

Od A. Naruszewicza z 6 lipca 1768 i 5 kwietnia 1781, wyd. J. Platt w: Korespondencja A. Naruszewicza, Wrocław 1959

Od I. Czartoryskiej z lat 1772–1819, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn.: Ew. 623 (Archiwum Domowe nr 55), stąd też list z kwietnia 1772, ogł. B. Zaleski: Żywot ks. A. J. Czartoryskiego, t. 1, Poznań 1881, s. 156–157.

Od G. Piramowicza z roku 1779, rękopis w Archiwum Głównym Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 279b/I).

Od F. Bohomolca, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 782

Korespondencja z A. J. Czartoryskim, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn.: Ew. 3212; fragm. listów z lat 1784–1821 ogł. L. Dębicki: Puławy, Lwów 1888, t. 1, s. 63–81; t. 2, s. 182–184, 233–243, 323–341.

Od J. U. Niemcewicza z lat 1793–1806, fragmenty ogł. L. Dębicki: Puławy, t. 3, Lwów 1888, rozdz. 5 – list z 6 lutego 1798, rękopis: Biblioteka Narodowa, sygn. 2674, ogł. A. Wellman-Zalewska w wyd. J. U. Niemcewicz: Podróże po Ameryce, Wrocław 1959, s. 431–434. – bruliony listów z roku około 1804, rękopis: Biblioteka Narodowa, nr akc. 6939 (Archiwum Wilanowskie, sygn. 216).

Od Goltza z Włoch do X. A. Cz., z 19 marca 1794, ogł. Dziennik Warszawski 1827, t. 7, s. 155–168.

Od J. M. Ossolińskiego z roku 1803, ogł. J. Kallenbach Przegląd Współczesny 1928, nr 73, s. 177–181.

Od: S. Kłokockiego z 3 kwietnia 1804, T. Mostowskiego z 8 listopada 1804 i J. Lipińskiego z 23 stycznia 1806; ogł. J. Platt Ze skarbca kultury 1960, zeszyt 1, (z rękopisów zapisanych w Korespondencji A. K. Czartoryskiego, t. 1: A–G; t. 2: H–L; t. 3: M–P).

Od Jana Śniadeckiego z lat 1808–1811, wyd. M. Baliński: Pamiętniki o Janie Śniadeckim, t. 2, Wilno 1865.

Od I. Bykowskiego z 7 maja 1811, wyd. T. Mikulski: Ze studiów nad Oświeceniem (Warszawa 1956), s. 511–516.

Od A. Hoffmanna z lat: 1811–1813, 1815; z rękopisów: Biblioteki Czartoryskiej, sygn. 2458, 2910 i Wojewódzkiego Archiwum Państwowego na Wawelu, sygn. 5456 wyd. M. Bylicka, S. Pigoń; w zbiorze: „Miscellanea z doby Oświecenia”, Wrocław 1960, Archiwum Literatury, t. 5.

Od: J. S. Bandtkiego z 24 grudnia 1812; J. Sołtykowicza z lat 1811–1812; P. Kicińskiego z 20 grudnia 1812; rękopis: Biblioteka Czartoryskich (Archiwum domowe, sygn. 597).

Od F. Karpińskiego z 24 sierpnia 1813, wyd. T. Mikulski, R. Sobol w: „Korespondencja F. Karpińskiego”, Wrocław 1958, Archiwum Literatury, t. 4.

Materiały, rękopisy: Biblioteka Czartoryska, sygn. 1905–1911 „Papiery rodzinne”; niektóre pisma wyd.: L. Dębicki: Puławy, t. 1–4, Lwów 1887–1888; L. Bernacki: Teatr, dramat i muzyka za Stanisława Augusta, t. 1–2, Lwów 1925 (tu także podobizny autografu).

A. Czartoryskiego i Ignacego Potockiego projekty urządzenia wychowania publicznego, wyd. S. Kot Epoka wielkiej reformy, Lwów 1923 i odb.