Adam Jerzy Czartoryski

Adam Jerzy Czartoryski, książę z własnym herbem, znany również jako „Toulouzan” (urodzony 14 stycznia 1770 w Warszawie, zmarł 15 lipca 1861 w Montfermeil) był polskim politykiem, który pełnił funkcje takie jak minister spraw zagranicznych Imperium Rosyjskiego w latach 1804–1806, wielki podkomorzy na dworze Mikołaja I Romanowa w 1830 roku, wiceprezes Rządu Tymczasowego Królestwa Polskiego w 1815 roku, senator-wojewoda Królestwa Polskiego (1815), prezes Rządu Narodowego Królestwa Polskiego (1831), prezes Senatu, pisarz, poeta oraz mecenas sztuki i kultury. Otrzymał Order Orła Białego w 1815 roku i był wielkim skarbnikiem Katolickiego Wielkiego Przeoratu w Rosji kawalerów maltańskich od 1798 roku. Jest również założycielem politycznego obozu konserwatywno-liberalnego Hotel Lambert.

Pełnił rolę tajnego konsyliarza, towarzysza oraz ministra interesów zagranicznych, członka Tajnej Rady Monarszej i Głównego Szkół Rządu, a także generała poczt w Imperium Rosyjskim, senatora oraz kuratora Uniwersytetu Wileńskiego i jego wydziału.

Urodził się w małżeństwie księcia generała Adama Kazimierza Czartoryskiego, generała ziem podolskich (1734–1823) oraz Izabeli z Flemmingów. W czasie jego życia krążyły plotki sugerujące, że jego biologicznym ojcem był Nikołaj Repnin, rosyjski poseł w Warszawie oraz kochanek Izabeli Czartoryskiej. Był bratem Marii Wirtemberskiej. Jego żoną była księżna Anna Zofia Sapieha (1799–1864) h. Lis, córka Aleksandra Antoniego Sapiehy, adiutanta cesarza Napoleona I. Miał syna Władysława, fundatora Muzeum Czartoryskich w Krakowie, oraz księcia Witolda Czartoryskiego (1822–1865) i córkę Izabelę Elżbietę Czartoryską, żonę Jana Kantego Działyńskiego.

Dzieciństwo i młodość

Otrzymał staranne wykształcenie domowe, a jego nauczycielem był Gotfryd Ernest Groddeck. Uzupełnił je podróżami zagranicznymi. W 1786 roku wyruszył na dwuletnią podróż do Niemiec, gdzie miał okazję poznać takie osobistości jak Johann Wolfgang Goethe, Christoph Martin Wieland i Johann Gottfried Herder. W Paryżu (1788) został przedstawiony królowej Francji, Marii Antoninie. Nawiązał tam współpracę ze Scypionem Piattolim. Po powrocie do kraju w 1788 roku, został marszałkiem sejmiku w Kamieńcu Podolskim, ale wkrótce (w 1789) wyjechał do Anglii i Szkocji, gdzie podjął studia w Edynburgu. Do Polski powrócił w 1791 roku jako członek Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej.

Wojna polsko-rosyjska (1792)

W 1792 roku, jako ochotnik, wstąpił do armii litewskiej, biorąc udział w wojnie polsko-rosyjskiej. Pełnił funkcję dowódcy szwadronu (w stopniu podpułkownika) w 4. Pułku Koronnym Przedniej Straży oraz rotmistrza chorągwi 7. Brygady Kawalerii Narodowej. Otrzymał Krzyż Kawalerski Orderu Virtuti Militari za udział w bitwie pod Grannem. Wraz z innymi członkami armii litewskiej oskarżał władze oraz króla Stanisława Augusta Poniatowskiego o zdradę. 16 sierpnia 1792 roku zrezygnował ze służby wojskowej i wyjechał do Wiednia oraz Londynu.

Powstanie kościuszkowskie

W 1794 roku, w czasie powstania, przebywał za granicą, w Brukseli i Wiedniu. Po zniszczeniu Puław przez wojska rosyjskie, rodzice, na radę generał-gubernatora litewskiego Nikołaja Repnina, wysłali swoich synów do Sankt Petersburga, aby ratowali dobra skonfiskowane przez Rosjan. Razem z bratem Konstantynem zostali tam wysłani przez ojca.

Pobyt w Rosji

W Rosji Czartoryski został kamerjunkrem Pułku Gwardii Konnej. Później awansował na brygadiera i był adiutantem wielkiego księcia Aleksandra I. Nawiązał romans z wielką księżną Elżbietą Aleksiejewną, żoną Aleksandra. Po narodzinach ich córki, książę Adam został mianowany posłem rosyjskim w Królestwie Sardynii. Po powrocie do Rosji w 1801 roku, w 1802 roku przeprowadzono reformę władz imperium według jego zaleceń. Utworzono osiem ministerstw oraz komitet ministrów pod przewodnictwem cesarza. Czartoryski został zastępcą Aleksandra Woroncowa oraz członkiem rady do spraw szkolnych w Ministerstwie Oświaty. Jako kurator władz szkolnych w 8 guberniach zachodnich Rosji, był także zwierzchnikiem odnowionego Uniwersytetu Wileńskiego.

Współpracował z cesarzem Aleksandrem I, a jako kurator wileńskiego okręgu naukowego przyczynił się do rozwoju oświaty na wschodnich ziemiach zabranych, rozbudowując sieć szkół parafialnych z językiem polskim. Odegrał istotną rolę w rozwoju Uniwersytetu Wileńskiego, a po procesie filomatów i filaretów w 1824 roku podał się do dymisji.

W latach 1804–1806 pełnił funkcję ministra spraw zagranicznych w rządzie Rosji, będąc zwolennikiem zjednoczonej Polski pod berłem rosyjskim (tzw. plan puławski), co było częścią szerszego projektu Ligi Europejskiej, przypominającego Ligę Narodów. Czartoryski był również członkiem rosyjskiego Senatu i Rady Państwa.

W okresie Księstwa Warszawskiego pozostał wierny prorosyjskiej orientacji. Po ataku francuskim na Rosję w 1812 roku zrezygnował z funkcji państwowych i wyjechał za granicę. Rozważano jego kandydaturę na wicekróla odbudowanego państwa polskiego. Po klęsce Napoleona, ministrowie Księstwa Warszawskiego zaproponowali Czartoryskiemu przyłączenie księstwa do Rosji, przy zachowaniu Konstytucji 3 maja lub zmienionej konstytucji księstwa. W 1814 roku w Chaumont przedstawił Aleksandrowi plan połączenia 8 guberni litewsko-ruskich z Księstwem Warszawskim.

Królestwo Kongresowe

Podczas kongresu wiedeńskiego, jako doradca Aleksandra I, współdziałał w tworzeniu konstytucyjnego Królestwa Polskiego. 23 listopada 1814 roku został przyjęty do loży masońskiej Świątynia Izis. Od lipca 1814 roku przewodniczył Komitetowi Cywilnemu Reformy i uczestniczył w opracowaniu ustawy konstytucyjnej. 15 czerwca 1815 roku został wiceprezesem Rządu Tymczasowego, a 1 grudnia 1815 roku mianowany senatorem-wojewodą Królestwa Kongresowego. Później, za sprawą wielkiego księcia Konstantego oraz carskiego komisarza Nikołaja Nowosilcowa, został odsunięty od funkcji politycznych i skupił się na sprawach oświatowych. Po śmierci Aleksandra I przeszedł do opozycji konserwatywnej.

25 września 1817 roku ożenił się z księżniczką Anną Zofią z domu Sapiehą.

W 1828 roku był członkiem Sądu Sejmowego, mającego osądzać osoby oskarżone o zdradę stanu.

Otrzymał rosyjski Order św. Anny II klasy oraz tytuł Komandora Orderu Maltańskiego.

Powstanie listopadowe

Po wybuchu powstania listopadowego, w nocy z 29 na 30 listopada, książę Czartoryski dołączył do Rady Administracyjnej, a 3 grudnia został prezesem Rządu Tymczasowego, a następnie Rządu Narodowego do 17 sierpnia 1831 roku, kiedy podał się do dymisji po wydarzeniach nocy sierpniowej. Na początku liczył na ugodę z Mikołajem I, później na interwencję dyplomatyczną państw zachodnich. Jako senator podpisał 25 stycznia 1831 roku akt detronizacji Mikołaja I Romanowa. Po klęsce powstania udał się na emigrację, a cesarz Mikołaj I Romanow skazał go na karę śmierci przez ścięcie toporem za udział w powstaniu.

Emigracja

Na emigracji był członkiem sejmu powstańczego. 25 lutego 1832 roku w Wielkiej Brytanii założył Literary Association of the Friends of Poland, stowarzyszenie mobilizujące brytyjską opinię publiczną wokół sprawy polskiej. W 1833 roku osiedlił się w Paryżu, kupując w 1843 roku Hôtel Lambert. Stanął na czele stronnictwa konserwatywnego Hotel Lambert, wspierając antyrosyjską politykę państw europejskich oraz ruchy rewolucyjne i narodowe, widząc w nich szansę na odbudowę Polski.

W 1839 roku wiązał nadzieje z wybuchem konfliktu międzynarodowego o Belgię. Umieszczał polskich oficerów i żołnierzy w armiach hiszpańskiej i portugalskiej, aby przygotować kadry przyszłego wojska polskiego. Pragnął również połączyć sprawę polską z antyrosyjskim powstaniem górali Szamila. W 1839 roku upadł projekt ogłoszenia księcia Adama królem Polski na emigracji. W 1840 roku Czartoryski podjął program odnowienia świata słowiańskiego w oparciu o Imperium Osmańskie. W 1841 roku powstała wschodnia agencja główna, której kierownikiem był Michał Czajkowski, a w 1843 roku agencja zachodnia Ludwika Orpiszewskiego. Podczas Wiosny Ludów przebywał w Berlinie, gdzie całkowicie rozczarował się pomysłem wspólnego polsko-francusko-pruskiego wystąpienia przeciwko Rosji. W czasie wojny krymskiej (1853–1856) wspierał polskie formacje wojskowe w Turcji. Po pokoju paryskim w 1856 roku wycofał się z aktywności politycznej. W 1858 roku odwiedził Gołuchów, a w Wiedniu został przyjęty przez cesarza Franciszka Józefa I. W 1860 roku powołał Bureau des Affaires Polonaises.

Zmarł w Montfermeil pod Paryżem i został pochowany na polskim cmentarzu w Montmorency. W sierpniu 1865 roku, trumny z jego szczątkami oraz żony (zmarłej w 1864 roku) zostały przewiezione do Sieniawy koło Przeworska, gdzie złożono je w rodowej krypcie.

Mecenat naukowy i twórczość literacka

Był również mecenasem literatury i sztuki. W 1829 roku został aktywnym członkiem Towarzystwa Królewskiego Przyjaciół Nauk w Warszawie. Był jednym z założycieli Towarzystwa Literackiego w 1832 roku, a od 1853 roku jego dożywotnim prezesem. Współtworzył Stowarzyszenie Pomocy Naukowej oraz Bibliotekę Polską w Paryżu.

Tworzył dzieła dotyczące polityki, a także wiersze i poematy, często związane z Puławami. Do jego bardziej znanych prac należą: Bard Polski (1840), Powązki (1918) oraz pamiętnik: Memoires… (t. 1-2, 1887), tłumaczenie polskie Pamiętniki ks. Adama Jerzego Czartoryskiego… (Kraków, 1904–1905). Zyskał także uznanie dzięki rozprawom o Kniaźninie (1853), Niemcewiczu (1860) i Kancie. Przekładał również dzieła Horacego, Sofoklesa i Pindara. W literaturze polskiej został wprowadzony przez Słowackiego w Kordianie oraz przez Wyspiańskiego w Lelewelu.

Ważniejsze dzieła

Bard polski, powst. 1795, wyd. J.U. Niemcewicz (bez podania nazwiska autora) w książce: K. Sienkiewicz Skarbiec historii polskiej, t. 1, Paryż 1840, s. 465–589 i odb.; wyd. następne: Paryż 1860 Biblioteka Polska; fragm. i streszczenie ogł. L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888; wyd. J. Kallenbach, Brody 1912 Arcydzieła Polskich i Obcych Pisarzy, t. 79
Na obcej ziemi i spod obcej strzechy, powst. 1795, fragmenty ogł. L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888
Do Katarzyny II. Urywek, powst. 1795–1796, wyd. J. Kallenbach: „O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”, Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919); także w odbitkach pt. Bard polski…, Kraków 1918
Powrót do Puław, powst. około roku 1801, fragmenty wyd. J. Kallenbach: „O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”, Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919)
Wiersz do matki, powst. 1809–1813, wyd. J. Kallenbach: „O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”, Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919)
Myśli dążące do zamiaru polepszenia bytu włościan polskich i podania im środków dojścia stopniami do niepodległości bez szkody właścicieli, Warszawa (1814)
O Koblańskim (nekrolog), powst. około roku 1817, niewydany, streszczenie ogł. L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888
Życie Kniaźnina, powst. około roku 1817, wyd. Przegląd Poznański 1853; odb. Poznań 1853 (wyd. anonimowe)
Do Iksów… (wiersz), powst. prawdopodobnie w latach 1816–1818, wyd. B. Gubrynowicz: „Z dziejów Towarzystwa Iksów w Warszawie”, Kurier Warszawski 1914, nr 1 (autorstwo Czartoryskiego domniemane)
Królowa Jadwiga (monografia historyczna), powst. 1818, niewydana, streszczenie ogł. L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888
Prozodia polska, powst. 1820 (wymienia ją J. Kallenbach: „O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”, Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57, 1919)
Essai sur la diplomatie ou manuscrit d’un Philhellène, powst. około roku 1823, wyd. Paryż 1830, wyd. 2 Paryż 1864; przekł. polski fragm.: Czas 1872, nr 291 i nn.; 1873, nr 26 i nn.
Wiersz do J.M. Fredry, powst. około roku 1824, fragmenty ogł. L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888; całość wyd. J. Kallenbach: „O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”, Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919)
Na bal, powst. 1828–1829, wyd. J. Kallenbach: „O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”, Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919)
Powązki (poemat niedokończony), powst. 1795–1830, fragmenty ogł. L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888; całość wyd. J. Kallenbach: „O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”, Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919)
Wiejskie ogrody, powst. 1795–1830, fragmenty wyd. J. Kallenbach: „O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”, Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919)
Kiedyś, powst. 1795–1830, wyd. J. Kallenbach: „O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”, Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919)
Sybilla puławska (poemat niedokończony), powst. 1795–1830, fragmenty ogł. L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888
Pochwała Jana Pawła Woronicza, czytana na posiedzeniu Tow. Przyj. Nauk dnia 30 kwietnia 1830 roku, Puławy (1830), wyd. 2 Puławy 1830 (w dodatku: poezje Woronicza), rękopis: Ossolineum, sygn. 1898/II
Dernier mot sur le statut organique imposé à la Pologne le 26 fèvr. 1832, Paryż 1833
Mowy… od roku 1838–1847, wyd. ze wstępem T.A. Olizarowski, Paryż 1847:
przekł. francuski: pojedynczych mów (II połowa XX wieku)
przekł. niemiecki: K. Biedermann Fürst A.G. Czartoryski und seine Stellung zur Sache Polens, t. 2, Lipsk 1848
Lettre… aux Polonais. (Paris, 26 août 1854), Paryż (1854)
Lettre… à Lord Dudley-Stuart, membre du Parlament à l’ocassion du dînner donné à Londres par le Société des Amis de la Pologne. (Paris, 24 mars 1854), brak miejsca i roku wydania
O pańszczyźnie, Paryż 1858
Letter of the A. Prince… (Paris, 30 septembre 1859), brak miejsca i roku wydania (broszurowane razem z: Lettre… à Lord Dudley-Stuart, membre du Parlament à l’ocassion du dînner donné à Londynie przez Société des Amis de la Pologne)
Wezwanie do składki na medal dla lorda D.C. Stuarta, Paryż 1859
Odezwa do kochanych rodaków. Sierpień, Paryż 1859
Żywot Juliana Ursyna Niemcewicza, Paryż 1860, rękopisy (kopie z odręcznymi poprawkami autora) w Bibliotece Czartoryskich: Archiwum Domowe, sygn.: Ew. XVII 703-706, Ew XV/1850 (tu na s. 299–453 listy od Niemcewicza)
Testament polityczny… pisany w Montfermeil, dnia 14 lipca 1861, Paryż (1861), inne wyd. Paryż 1861
Mémoires du prince Adam Czartoryski et sa correspondence avec l’ empereur Alexandre Ier. Préface de Mr Charles de Mazade, t. 1-2, Paryż 1887
przekł. polski: K. Scipio Pamiętniki ks. Adama Jerzego Czartoryskiego i korespondencja jego z cesarzem Aleksandrem I, słowo wstępne L. Gadona, przedmowa K. de Mazade, t. 1-2, Kraków 1904–1905.
przekł. angielski: A. Giełgud: Memoirs of Prince Adam Czartoryski and His Correspondence with Alexander I, Londyn 1888
przekł. rosyjski: t. 1, pt. Russkij dwor w konce XVIII i naczale XIX stoletija. Iz zapisok kn. Adama Czartoryskiego. 1795–1805, Petersburg 1908 – A. Dmitrijew, t. 1-2, Moskwa 1912–1913
O pocieszeniu, t. 1-2, niewydane, dzieło filozoficzne pisane w ciągu całego życia, przedmowa napisana w roku 1853, streszczenie podał L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888
Pan Sędzia Deluta. Sceny z pierwszych lat panowania Stanisława Augusta, niewydane, streszczenie podał L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888
Kant (rozprawa), niewydana, streszczenie podał L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888
O czasach dawnego rycerstwa w porównaniu do wieku teraźniejszego, nieukończone, niewydane, streszczenie podał L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888
Wstęp do historii, nieukończony, niewydany, streszczenie podał L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888
Wstęp do historii Litwy, niewydany, streszczenie podał L. Dębicki: Puławy, t. 4, Lwów 1888.
Spis wierszy Adama Jerzego Czartoryskiego z d. 3 grudnia 1861, sporządzony w Paryżu, podaje tytuły następujących utworów poetyckich wcześniej nie opublikowanych: Bekiesz, ballada heroiczna; Helena; O Temirze; Do księdza Józefa Koblańskiego; Na śmierć Tukresa; Do Ojczyzny 1796 r.; Ułomek o życiu ludzkim; Strofy na śmierć Tadeusza Kościuszki; Portret; Do Ojca; Urywek; O wychowankach księżny Generałowej Czartoryskiej; Do miłości; Nowy Rok, na imieniny ks. Generała Z. P.; O Foubrunie; Do Hanny; Phoebus i Dafne; Strofy na śmierć Leosia mego. 1828; Do sióstr moich; Znikły me szczęsne godziny – wymienione wiersze (kopie i autografy), z wyjątkiem ostatniego, znajdowały się w Bibliotece Czartoryskich (Archiwum Domowe). Tamże wiersz o inc.: Nikłych aż dotąd ogniów łoną obłąkany… (z poprawkami F. D. Kniaźnina). Ponadto pisał mowy i pisma okolicznościowe, zobacz: Estreicher III (1962), s. 357–363. Rękopisy znajdują się m.in. w Bibliotece Czartoryskich, Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 136), Archiwum Kuratorii Wileńskiej.

Przekłady

Pindar: Ody (wybrane), niewydane, autograf nieznany, wiadomość podał J. Kallenbach: „O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”, Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919)
Horacy: Ody (wybrane), niewydane, autograf nieznany, wiadomość podał J. Kallenbach: „O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”, Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919)
Sofokles: Antygona, niewydane, autograf nieznany, wiadomość podał J. Kallenbach: „O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”, Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919)
Do Wenery (z greckiego), niewydane, autograf nieznany, wiadomość podał J. Kallenbach: „O Bardzie polskim ks. Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”, Rozprawy AU Wydział Filologiczny, t. 57 (1919)
J. Macpherson: Pieśń Osjana (fragm. „Śmierć Oskara”), rękopis: Biblioteka Czartoryskich (Archiwum Domowe)
J. Addison: Cato (fragm. monologu Katona z 5 aktu), rękopis: Biblioteka Czartoryskich (Archiwum Domowe).

Listy i materiały

Do I. Czartoryskiej z lat 1785–1789, rękopis: Biblioteka Czartoryskich: Ew. 1089 (Archiwum Domowe nr 529)
Do G.E. Grodka z lat 1787–1822, rękopisy: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 3097; Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5240, 5445
Korespondencja z S.R. Woroncowem z lat 1801–1807, rękopisy: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5528–5533
Do Jana Śniadeckiego z lat 1801–1825, rękopisy: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 3104
Korespondencja z P. Cycyanowem z lat 1802–1805, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5539
Korespondencja z S. Piattolim z lat 1803–1807, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5508
Korespondencja z A.M. Golicynem, Janem Śniadeckim, T. Czackim, G.E. Grodkiem z roku 1803 i in. (w sprawach Uniwersytetu Wileńskiego), rękopis: Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, sygn.: F. Pol. XVIII 1.
Korespondencja z S.R. Woroncowem, wydana pt. „Pierepiska gr. S.R. Woroncowa z kn. A. Czartoryjskom. 44 pis’ma 1803–1807”, Archiv kn. Woroncowa, t. 15
Do N.N. Nowosilcowa z lat: 1805, 1807, 1812, wydane pt. „Tri pis’ma kniazia A. Czartoryjskogo k N.N. Nowosilcowu. 1805, 1807 i 1812 godow”, soobszczeny N.J. Makarowym, Russkij archiw 1875, t. 1, s. 325
Korespondencja z F. Gentzem z lat 1805–1806, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5534
Korespondencja z Tatiszczewem z lat 1805–1807, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5538
Do T. Czackiego 2 listy z roku 1806, rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 3140
Do J. Mickiewicza z roku 1806, rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 3140
Korespondencja z K. Ypsylantim z lat 1806–1808, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5540
Korespondencja z Aleksandrem I z lat 1806–1823, wyd. w: Alexandre Ier et le prince Czartoryski. Correspondence particulière et conversations 1801–1823… avec une introduction par Ch. de Mazade, Paryż 1865, wyd. 2 (powiększone) w książce: Mémoires du prince Adam Czartoryski et sa correspondence avec l’ empereur Alexandre Ier. Préface de Mr Charles de Mazade, t. 1-2, Paryż 1887
Do T. Czackiego z roku 1806 (1 list) i Jana Śniadeckiego (6 listów), wyd. M. Baliński: Pamiętniki o Janie Śniadeckiem, t. 2, Wilno 1865
Do A.K. Czartoryskiego z lat 1807–1821, fragmenty ogł. L. Dębicki: Puławy (1762–1830), t. 2, Lwów 1887, s. 182–184, 233–243, 323-341
Do I. Czartoryskiej z lat 1807–1835, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn.: Ew. 816-818 (Archiwum Domowe nr 248-250)
Do T. Czackiego z roku 1809, wyd. A. Osiński w: O życiu i pismach T. Czackiego, Krzemieniec 1816; także wyd. 2 Kraków 1851
Do Jana Śniadeckiego z roku 1809 i S. Malewskiego z roku 1819, wyd. S. Pigoń: „Księcia kuratora A. Czartoryskiego troski o język i literaturę polską”, Źródła Mocy 1931, nr 7 i odb.; przedr. w książce: Wśród twórców, Kraków 1947
Do I. Czartoryskiej z lat 1811–1834, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn.: Ew. 625 (Archiwum Domowe nr 57)
Do A. Potockiego w zbiorze z lat 1812–1831 i do A. z Lubomirskich Potockiej z roku 1813, rękopisy: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 290, 293)
Do K. Koźmiana z lat: 1815, 1817 i brak daty, rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 2031: t. 1, k. 12-15; t. 2, k. 99; list z 14 maja 1815 ogł. A.E. Koźmian: Wspomnienia moje, t. 1, Poznań 1867
Do S. Malewskiego z lat 1816–1822, wyd. J. Kallenbach: „Kuratoria Wileńska (1803–1823)”, Biblioteka Warszawska 1904, t. 3; przedr. w: Czasy i ludzie, Warszawa 1905
Do A.M. Golicyna z roku 1817, Uniwersytet Wileński i S. Malewskiego z roku 1822, ogł. T. Turkowski: Materiały do dziejów literatury i oświaty na Litwie i Rusi, t. 2, Wilno 1937
Korespondencja z A. Felińskim z lat 1818–1819, fragmenty wyd. E. Kipa Pamiętnik Literacki, rocznik 7 (1908), s. 616–622
Korespondencja z P. Maleszewskim: do z 9 sierpnia 1818, od z 26 września 1815, listy różne; rękopisy: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5442, 5476; Biblioteka byłej Wyższej Szkoły Handlowej w Warszawie
Do J.U. Niemcewicza oraz korespondencja z K.U. Niemcewiczem z lat 1849–1850, rękopisy: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5450, 5452, 5462, 5472; fragm. listu do J.U. Niemcewicza z 17 września 1822 ogł. B. Gubrynowicz, Pamiętnik Literacki, rocznik 21 (1924/1925), s. 288
Korespondencja z J. Twardowskim z lat 1822–1824, wyd. J. Ogończyk Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznania, t. 26 (1899) i nadb. Poznań 1900
Do A.K. Czartoryskiego, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn.: Ew. 3212
Do G.A. Capodistrii z Florencji 7 lutego 1827; do L. Sapiehy 2 listy – z Paryża: 1 października 1832 i 7 czerwca 1841; do A. Zamoyskiego 2 listy – z Paryża: 20 i 22 marca 1861; ogł. M. Handelsman: „Z korespondencji księcia Adama”, Przegląd Współczesny, t. 66 (1938), nr 7, s. 91–102
Do J. Skrzyneckiego z roku 1831, rękopisy: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 3934–3935
Korespondencja z Anglii z lat 1831–1832, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5274
Korespondencja z lat 1831–1833 (71 listów), ogł. W. Plater Album Muz. Nar. w Raperswilu, Poznań 1871
Korespondencja z lordem Stuartem Dudleyem z lat 1834–1852, rękopisy: Biblioteka Czartoryskich, sygn.: 5473–5475, 5517–5519 (zob. Lettre… à Lord Dudley-Stuart, membre du Parlament à l’ocassion du dînner donné à Londynie przez Société des Amis de la Pologne. (Paris, 24 mars 1854), Wezwanie do składki na medal dla lorda D.C. Stuarta)
Do A. Mickiewicza 8 listów z lat 1838–1855 i do L. Platera z roku 1839, wyd. W. Mickiewicz Korespondencja Adama Mickiewicza, t. 3-4, Paryż 1876–1885 i wyd. następne; list z 27 października 1855 ogł. E. Heleniusz (E. Iwanowski): Wspomnienia z minionej przeszłości, t. 2, Kraków 1876, s. 558 nn.
Do A. Mickiewicza z 20 grudnia 1841, wyd. W. Kochanowski Pamiętnik literacki, rocznik 7 (1908), s. 623
Do M. Czajkowskiego: 15 listów z roku 1842, 1 list z 1848, 1 list z 1849, 3 listy z 1855; do W. Czartoryskiego z roku 1855 i do A. Mickiewicza z roku 1855; wyd. F. Rawita Gawroński: „Działalność emigracji z r. 1831 na terenie Turcji do pokoju paryskiego”, Przewodnik Naukowy i Literacki 1908
Do: Abdul-Medżida z roku 1851, S. Drozdowskiego z 1852, A. Alléona z 1854, M. Czajkowskiego 2 listy z 1855 i inne, rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 1900, t. 1
Do H. Błotnickiego z roku 1853, rękopis: Ossolineum, sygn. 12165/II
Do B. Zaleskiego z roku 1853, wyd. J. Tretiak: Bohdan Zaleski, t. 3, Kraków 1914
Do L. Łętowskiego 2 listy z roku 1858, wyd. L. Dębicki: Ks. biskup Łetowski, Lwów 1873
Kilkadziesiąt listów wyd. L. Gadon: „Ks. A. Czartoryski podczas powstania listopadowego”, Przegląd Polski, rocznik 25 (1890/