Adam Jarzębski

Adam Jarzębski, znany również jako Jarzembski, Harzebski, Harzebsky (urodzony prawdopodobnie pod koniec XVI wieku w Warce, zmarły najprawdopodobniej pod koniec 1648 lub na początku 1649 w Warszawie) był polskim kompozytorem wczesnego baroku.

Pełnił rolę serwitora królewskiego, był muzykiem w kapeli królewskiej w Warszawie, a także poetą epoki baroku, budowniczym oraz administratorem królewskim. Dodatkowo był wójtem wsi Piaseczno.

Życiorys

Pierwsze wzmianki o Jarzębskim pochodzą z września 1612 roku, kiedy to jako skrzypek dołączył do kapeli Jana Zygmunta, elektora brandenburskiego w Berlinie. 30 kwietnia 1615 roku uzyskał od elektora zezwolenie na roczny pobyt we Włoszech, prawdopodobnie w celu dalszego doskonalenia swoich umiejętności jako kompozytora oraz lepszego poznania muzyki włoskiej. Prawdopodobnie już nie wrócił do Berlina, a zamiast tego trafił na dwór Zygmunta III Wazy w Warszawie, gdzie do końca życia pozostawał muzykiem kapeli królewskiej. Stało się to prawdopodobnie w 1616 lub 1617 roku (choć starsze opracowania wskazują na rok 1619). Cieszył się ogromnym uznaniem Zygmunta III, który obdarzył go szeregiem nadań ze względu na jego „wyjątkowe umiejętności w sztuce muzycznej”. Oprócz działalności muzycznej Jarzębski uczył dzieci senatorów (prawdopodobnie przez pewien czas był nauczycielem muzyki synów Stanisława Lubomirskiego, wśród których znajdował się późniejszy rokoszanin Jerzy Sebastian Lubomirski); od 1635 roku nadzorował budowę królewskiego pałacu w Ujazdowie, co sprawiło, że przyjął tytuł „muzyk J.K.M. i budowniczy ujazdowski”. Te zajęcia przyczyniły się do jego zamożności: poza licznymi kadukami, zyskał prawo do dzierżawy różnych dóbr królewskich oraz objął wójtostwo wsi Piaseczno (obecnie w województwie kujawsko-pomorskim).

W 1630 roku ożenił się z Elżbietą z rodu Siennickich Cybulską, z którą miał dwóch synów: Szymona (który zmarł przed 1679 rokiem, a od 1654 roku był wiolistą kapeli królewskiej) oraz Władysława, konstruktora instrumentów, a także córkę Mariannę. W 1648 roku został wpisany do rejestru patrycjuszy Warszawy jako szanowany długoletni mieszkaniec miasta, właściciel dwóch kamienic w obrębie murów miejskich. Ostatni raz o nim słyszymy 26 grudnia 1648 roku, kiedy to w obliczu zbliżającej się śmierci spisuje ostatnią wolę. Zmarł prawdopodobnie kilka dni później i został pochowany w podziemiach kościoła świętego Marcina w Warszawie.

Opinie lansowane w literaturze (Tomkiewicz), jakoby Jarzębski wyróżniał się szczególną obrotnością w sprawach finansowych, są całkowicie dowolne. Chociaż nadania, które otrzymywał od Zygmunta III, były dość liczne, ich wartość finansowa była skromna i prawdopodobnie stanowiły dorywcze wynagrodzenia za jego twórczość kompozytorską, do której jako skrzypek kapeli Jarzębski nie był zobowiązany.

W polskiej historii literatury Jarzębski jest znany jako autor poematu Gościniec, abo krótkie opisanie Warszawy, wydanego w 1643 roku, najprawdopodobniej w drukarni Elerta, pod patronatem Adama Kazanowskiego („abo” w tytule to staropolska forma dzisiejszego „albo”). Stanowi on pierwszy w Polsce przewodnik po stolicy, na podstawie którego, obok obrazów Canaletta, rekonstrukowano po II wojnie światowej wygląd Starego Miasta. Gościniec to również barwna epicka opowieść o życiu miasta, zawierająca opis słynnego teatru dworskiego króla Władysława IV.

W Gościńcu znajdują się również niejasne wzmianki, które można odnieść do samego Jarzębskiego. Pisząc o siedzibie Radzimińskich (wiersze 3167-70) i Wołuckich (wiersze 3437-42), Jarzębski wspomina, iż tam „kiedyś chleb jadał”, co interpretowano (Dunicz, Tomkiewicz) jako dowód zatrudnienia w tych domach w roli nauczyciela (może muzyki) młodych nobilów. Z uwagi na przyjętą konwencję opisu (fikcyjna wędrówka po mieście wieśniaka, który co chwila zapomina o swojej kondycji) oraz używanie błahych słów dla potrzeb wersyfikacyjnych, nie można traktować tych wzmianków dosłownie; na marginesie, odnoszą się one do poprzednich właścicieli tych nieruchomości, a nie do Radzimińskich i Wołuckich, jak przyjmują Dunicz i Tomkiewicz; natomiast „panięta ruskie”, u których miał bywać Jarzębski, a „których nam teraz ubyło” (wiersze 3443-44), raczej nie odnoszą się do Lubomirskich, którzy w 1643 roku cieszyli się dobrym zdrowiem, lecz do Daniłowiczów: Jana (zmarłego w 1628 roku), wojewody ruskiego w latach 1613-28 oraz jego syna Stanisława (zmarłego w 1636 roku). Nie można wykluczyć, że Jarzębski jako młody muzyk (jeszcze przed pobytem na dworze brandenburskim) służył na dworach szlacheckich; jest także możliwe, że wzmianki w Gościńcu są echem sporadycznych występów muzycznych Jarzębskiego w domach szlacheckich, podobnie jak bardziej jednoznaczne odniesienia do muzykowania w dworku S. Warszyckiego (wiersze 3519-24) lub u królewny Anny Katarzyny (wiersze 3590-96).

Jarzębski był pierwszym, który użył słowa „koncert” w odniesieniu do utworów stricte instrumentalnych; wcześniej termin ten odnosił się do zespołów wokalno-instrumentalnych o cechach koncertowego współzawodnictwa.

Utwory

Jedyną kompozycją Jarzębskiego, która została wydana za jego życia, był kanon More veterum, opublikowany w dziele Marka Scacchiego – Cribrum musicum w 1643 roku. W okresie powojennym, podczas badania zbiorów klasztornych i kościelnych, odkryto szereg wcześniej nieznanych canzon i koncertów skomponowanych przez tego artystę, co umieściło go w gronie najwybitniejszych kompozytorów polskiej muzyki instrumentalnej barokowej.

Najbardziej znanym, zachowanym w rękopisie dziełem Jarzębskiego jest zbiór Canzoni e concerti z 1627 roku, zawierający 27 utworów (w tym popularną Tamburetta). Zbiór składa się z 12 utworów na 2 instrumenty, 10 utworów na 3 instrumenty i 5 utworów na 4 instrumenty. Melodie wszystkich utworów są bogato zdobione i interesujące harmonicznie.

Na Canzoni e concerti składa się pięć ksiąg (zeszytów głosowych):

prima vox
secunda vox
bassus sive vox tertia
basso continuo
basso continuo

Jarzębski przeważnie nie wskazuje instrumentów, dla których przeznaczone są poszczególne głosy. Sporadycznie wymieniane są tylko – bastarda, trombone i fagotto.

Kompozycje dwugłosowe z łacińskimi incipitami wykorzystują materiał prekompozycyjny od twórców takich jak Giovanni Gabrieli, Orlando di Lasso, Merulo i Palestrina. Jarzębski ogranicza zapożyczenia do ogólnej konstrukcji i materiału tematycznego, który przekształca w swoich utworach za pomocą techniki wariacyjnej, dodając nowe elementy. Oryginalność i inwencja kompozycyjna czynią z Jarzębskiego twórcę kluczowego dla rozwoju muzyki kameralnej w Europie Środkowej.

Choć zachowała się jedna jego msza, a w zasadzie tylko jej głos basowy, Jarzębski postrzegany jest głównie jako twórca muzyki kameralnej i instrumentalnej. Jego canzony wykorzystują najnowsze ówczesne osiągnięcia włoskie w tej dziedzinie.

Wszystkie kompozycje Jarzębskiego mają konstrukcję wieloodcinkową. Poszczególne odcinki wyróżniają się dzięki kontrastom metrum parzystego/trójdzielnego (a zatem również tempa – zgodnie z ówczesną konwencją, metrum trójdzielne wskazywało na szybsze tempo w odpowiedniej proporcji do metrum parzystego) oraz materiału tematycznego.

Dzieła literackie

Adam Jarzębski: Gościniec, abo krótkie opisanie Warszawy (1643) Opracował i wstępem opatrzył Władysław Tomkiewicz. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1974, s. 270. OCLC 432344054.

Dzieła muzyczne

Zachowane w rękopisie:

Canzoni e concerti, a 2–4, bc, 1627, Berlin, Staatsbibliothek zu Berlin Preussischer Kulturbesitz; 3 intabulowane organy, Pelplin, Wyższe Seminarium Duchowne, Biblioteka; 23 wyd. w: Wydawnictwo Dawnej Muzyki Polskiej, xi–lix (1932–65)
Canon, 2vv, in M. Scacchi: Cribrum musicum (Wenecja 1643)
Missa a 4 sub concerto, Berlin, Staatsbibliothek zu Berlin Preussischer Kulturbesitz (niekompletna, zachował się tylko bas); wyd. w Monumenta musicae in Polonia

Upamiętnienie

Od 24 listopada 1961 roku ulica w Warszawie, znajdująca się na terenie obecnej dzielnicy Bielany, nosi nazwę ulicy Adama Jarzębskiego.

Przypisy

== Bibliografia ==

Adam Jarzębski: Gościniec, abo krótkie opisanie Warszawy. Oprac. Władysław Tomkiewicz. Warszawa 1974
F. Berkowicz: Nowo odnalezione pierwowzory utworów ze zbioru „Canzoni e concerti” Adama Jarzębskiego. „Muzyka” 2002 nr 1
E. Bohn: Die musikalischen Handschriften des 16. und 17. Jahrhunderts in der Stadtbibliothek zu Breslau. Wrocław 1890
A. Chodkowski: Adama Jarzębskiego transkrypcje instrumentalne dzieł włoskich mistrzów. „Pagine” 1979 nr 3
A. Chodkowski: L’aspetto stilistico della musica strumentale polacca del XVII secolo. W zbiorze: Incontro con la musica italiana in Polonia dal Rinascimento al Barocco I. Parma i Bydgoszcz 1969, s. 121–129
Józef Chomiński, K. Wilkowska-Chomińska: Historia muzyki polskiej, t. I. Kraków, PWM, 1995
Adolf Chybiński: Z dziejów muzyki polskiej do roku 1800. Red. M. Gliński. Warszawa 1927
J.J. Dunicz: Adam Jarzębski i jego „Canzoni e concerti” (1627). Lwów 1938
R. Eitner: Biographisch – Bibliographisches Quellenlexikon der Musiker und Musikgelehrten christlischer Zeitrechnung bis Mitte des neunzehnten Jahrhunderts, t. V. Lipsk 1901
Hieronim Feicht: Muzyka w okresie polskiego baroku. W zbiorze: Z dziejów polskiej kultury muzycznej, t. I. Red. Zygmunt Szweykowski. Kraków, PWM, 1958
Hieronim Feicht: Przyczynki do dziejów kapeli królewskiej w Warszawie za rządów kapelmistrzowskich Marca Scacchiego. „Kwartalnik Muzyczny” 1929, nr 2
Hieronim Feicht: Studia nad muzyką polskiego renesansu i baroku. Kraków, PWM, 1980
Czesław Hernas: Barok. Warszawa 1973 (i wyd. nast.) – synteza historycznoliteracka
Zdzisław Jachimecki: „Przewodnik koncertowy” nr 25, Kraków, 12 III 1910
Zdzisław Jachimecki: Adam Jarzębski jako kompozytor koncertów i kancon. „Młoda Muzyka” 1909, nr 20
Zdzisław Jachimecki: Historia muzyki polskiej (w zarysie). Warszawa 1920
Zdzisław Jachimecki: Muzyka polska od 1572-1795. W zbiorze: Polska, jej dzieje i kultura, t. II. Red.: Aleksander Brückner. Warszawa 1930
Jachimecki Z. – Muzyka polska w rozwoju historycznym od czasów najdawniejszych do doby obecnej, t. I, Kraków 1948
Zdzisław Jachimecki: Wpływy włoskie w muzyce polskiej. Kraków 1911
Zdzisław Jachimecki: Zapomniany kompozytor polski z XVII wieku, Adam Jarzębski. „Czas” 2 VI 1909
T. Joteyka: Historia muzyki polskiej i powszechnej w zarysie. Warszawa 1916.
Władysław Korotyński: Wstęp do wydania: Adam Jarzębski: Gościniec, abo krótkie opisanie Warszawy. Warszawa 1909
Maria Lewicka, Barbara Szymanowska: Piękno ocalone. Z Jarzębskim po współczesnej Warszawie. Warszawa 1982
K. Lipka: Grzmot po kościele. „Canor” 1998, nr 22
K. Lipka: Obrona Jarzębskiego. w: [do uzupełnienia]
J. Mattheson: Grundlage einer Ehren – Pforte. Hamburg 1740
E.H. Meyer: Die mehrstimmige Spielmusik des 17. Jahrhunderts in Nord- und Mitteleuropa. Kassel 1934
A. Moser: Geschichte des Violinspiels. Berlin 1923
H.J. Moser: Geschichte der deutschen Musik, t. II. Stuttgart – Berlin 1923
H. Opieński: Adam Jarzębski, nieznany kompozytor polski XVII wieku. „Nowa Gazeta” 1909, nr 1
H. Opieński: Dzieje muzyki powszechnej w zarysie. Warszawa 1912
Antoni Poliński: Dzieje muzyki polskiej w zarysie. Lwów 1907
B. Przybyszewska-Jarmińska: Ocalałe źródła do historii muzyki w Polsce XVII stulecia ze zbiorów dawnej Stadtbibliothek we Wrocławiu. „Muzyka” 1994, nr 2
J. Reiss: Historia muzyki w zarysie. Warszawa 1921
C. Sachs: Musik und Oper am kurbranderburgischen Hof. Berlin 1910
A. Simon: Polnische elemente in deutschen Musik. Zürich 1916
A. Sowiński: Słownik muzyków polskich dawnych i nowoczesnych. Paryż 1874
M. Szelest: Opracowanie wobec pierwowzoru: „Venite exultemus” Adama Jarzębskiego i „Io son ferito, ahi lasso” Palestriny. „Muzyka” 2000, nr 3
Anna i Zygmunt Szweykowscy: Włosi w kapeli królewskiej Wazów. Musica Iagellonica, Kraków 1996
Zygmunt Szweykowski: „Missa sub concerto” Adama Jarzębskiego. „Muzyka” 1968, nr 4
Zygmunt Szweykowski: Jarzębski Adam. W: Elżbieta Dziębowska: Encyklopedia muzyczna PWM. T. 4: hij część biograficzna. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1993, s. 439-442. ISBN 83-224-0453-0. OCLC 180641615. (pol.).
Zygmunt Szweykowski: Musica moderna w ujęciu Marca Scacchiego. Kraków, PWM, 1977
A. Thomas: Canzonas and Easter Masses, wykład z 23 marca 2006 w Gresham College
Władysław Tomkiewicz: Adam Jarzębski jako serwitor królewski. (Przyczynki biograficzne). W zbiorze: Studia Hieronymo Feicht septuagenanto dedicata. Kraków, PWM, 1967

Materiał źródłowy

Adam Jarzębski: Canzoni e concerti [kopia z mikrofilmu druku przechowywanego w Staatsbibliothek Preußischer Kulturbesitz w Berlinie. Sygn. Ms. mus. 111] Instytut Muzykologii UJ
Adam Jarzębski: Canzoni e concerti. Wyd. W. Rutkowska. W serii: „Monumenta musicae in Polonia”. Seria A (Opera omnia). Kraków, PWM, 1989
Tabulatura pelplińska Wyd.: „Antiquitates musicae in Polonia”, vol. III. The Pelplin Tabulature. Facsimile part 2, ed. A. Sutkowski, A. Osostowicz-Sutkowska. Warszawa 1965
Zygmunt Szweykowski: Jarzębski Adam. W: Elżbieta Dziębowska: Encyklopedia muzyczna PWM. T. 4: hij część biograficzna. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1993, s. 439-442. ISBN 83-224-0453-0. OCLC 180641615. (pol.).

Dyskografia

Adam Jarzębski: Canzoni e concerti a due, tre e quattro voci cum basso continuo 1627. Concerto primo a 2, Concerto secondo a 2, Concerto terza a 2, Concerto quarto a 2, Diligam Te Domine – concerto a 2, Cantate Domino – concerto a 2, Cantate Domino – Secunda Pars a 2, In Deo speravit – concerto a 2, In Te Domine Speravi – concerto a 2, Susanna videns – concerto a 2, Venite exsultemus – concerto a 2, Cantate Joh. Gabrielis – concerto a 2, Corona aurea – concerto a 2, Nova casa – concerto a 3, Küstrinella – concerto a 3, Sentinalla – concerto a 3, Berlinesa – concerto a 3, Chromatica – concerto a 3, Spandesa – concerto a 3, Kőnigsberga – concerto a 3, Tamburetta – concerto a 3, Bentrovata – concerto a 3, Norimberga – concerto a 3, Canzon prima a 4, Canzon seconda a 4, Canzon terza a 4, Canzon quarta a 4, Canzon quinta a 4

Bruce Dickey – cornetto, Michael Fentross – teorba, Alberto Grazzi – fg., Charles Toet – puz., Janneke Guittart – skrz., Marinette Troost – skrz., Viola de Hoog – wioloncz., Richte van der Meer – vl. da gamba, Reiner Zipperling – vl. da gamba, Titia de Zwart – vl. da gamba, Jacques Ogg – org., Anthony Woodrow – kb., Lucy van Dael – skrz., dyr. KOS Records Warsaw, KOS CD S1 005/6K, 1996

Adam Jarzębski: Concerti a tre voci. Musica Antiqua Polonica. Cappella Arcis Varsoviensis, Marek Sewen, Conductor. Olympia OCD 393 A&B

Adam Jarzębski: Canzoni e concerti. Baroque Instrumental Music at the Court in Warsaw. Ensemble Mensa Sonora, Jean Maillet (1st violin & conductor). Pierre Verany PV799032 (1999) [15 z 27 utworów: Corona Aurea, Kônigsberga, Sentinella, Spandesa, Nova Casa, Chromatica, Berlinesa, Bontrovata, Concerti: Primo, Secundo, Terzo, Canzone: Prima, Druga, Trzecia, Piąta]

Grażyna Bacewicz, Henryk Mikołaj Górecki, Adam Jarzębski, Wolfgang Amadeusz Mozart. Polska Orkiestra Kameralna pod dyr. Jerzego Maksymiuka. Accord ACD 023 (Fryderyk ’96) [Tamburetta, Chromatica, Canzona Quarta]