Adam i Ewa – dzieło autorstwa Lucasa Cranacha starszego, datowane na około 1510 rok, stanowi jedną z wielu wersji przedstawień pierwszych rodziców, które namalował ten artysta. Nieznane są zleceniodawca ani pierwotne miejsce przeznaczenia obrazu.
Przed połową XIX wieku obraz był wymieniany w zbiorach rodu Hohenzollern-Hechingen, a następnie przeszedł w ręce prywatne doktora Oertela z Monachium, a później nieznanego paryżanina. Od roku 1925 znajdował się w Schlesisches Museum der Bildenden Kunste we Wrocławiu. W trakcie wojny obraz został ewakuowany do Kamieńca Ząbkowickiego. W 1946 roku trafił do Muzeum Narodowego w Warszawie, gdzie pozostaje do dziś.
Opis obrazu
Obraz przedstawia biblijnych rodziców, Adama i Ewę, ukazanych nago w lesie. W centrum kompozycji znajduje się fragment drzewka poznania dobra i zła, które nie jest jabłonią, lecz dębem, z którego masywne korzenie wystają z częściowo pokrytej zielenią i kamieniami ziemi. Po potężnym, spiralnie rozgałęzionym pniu pełza w dół wąż – symbol szatana – kusząc Ewę do skosztowania zakazanego owocu jabłoni. Postacie różnią się karnacją: Adam ma cieplejsze odcienie, a Ewa chłodniejsze. Obydwa akty ukazane są w lekkim kontrapoście; ich eleganckie, taneczne pozy nadają dynamikę kompozycji oraz podkreślają młodość i urodę pierwszych rodziców. Adam jest przedstawiony jako młody, brodaty mężczyzna o kędzierzawych włosach i dużych, ciemnych oczach, z nieco atletyczną sylwetką. Ewa, patrząc w stronę widza, charakteryzuje się delikatnym rysunkiem ciała oraz rysami twarzy, dużymi, ciemnymi oczami i falującymi, lekko rozwianymi włosami. Widać tu emocje i uczucia: rozterka Adama wobec pokusy, której Ewa łatwo ulega.
Interpretacja
Pierwszym dziełem Cranacha przedstawiającym Adama i Ewę jest datowany na 1509 rok drzeworyt, który z jednej strony cechuje ekspresja, a z drugiej dążenie do realistycznego odzwierciedlenia wątku z Księgi Rodzaju. W namalowanym około roku później obrazie warszawskim, Lucas Cranach Starszy nieco zmodyfikował sposób przedstawienia sceny, nadając jej bardziej erotyczny charakter, co często pojawia się w jego twórczości. Oprócz licznych wersji Adama i Ewy, istnieje seria około 30 obrazów ilustrujących Grzech pierworodny. Nagość jest tu świadomie podkreślona, a pozy i gesty ukazują miłość między Adamem a Ewą. Tematyka biblijna dotycząca pierwszych rodziców zyskała popularność w twórczości Cranacha oraz innych niemieckich artystów, takich jak Albrecht Dürer czy Hans Baldung Grien, ze względu na ich zainteresowanie proporcjami, anatomią i ruchem człowieka. W przypadku Lucasa Cranacha Starszego, który często zmieniał styl, malując różne wersje Adama i Ewy, temat ten miał wymiar moralizatorski, na co wpływ miała silna obecność reformacji oraz nauk Marcina Lutra, który był bliskim przyjacielem Cranacha.
Pod względem stylistycznym warszawska wersja Adama i Ewy jest przykładem ukazującym piękno ludzkiego ciała w stylu italianizującym. Wpływy włoskie w przedstawieniach pierwszych rodziców pojawiły się wcześniej, m.in. w dziełach Albrechta Dürera i Jana Gossaerta, które mogły stanowić inspirację dla Lucasa Cranacha Starszego. Naturalistyczne postacie oraz krajobraz są charakterystyczne dla wczesnego okresu twórczości Cranacha, przypadającego na przełom dwóch pierwszych dekad XVI wieku. Cechy fizjonomiczne postaci Adama i Ewy w warszawskim dziele przypominają m.in. Alfeusza z wiedeńskiej Rodziny Marii, św. Krzysztofa z fragmentarycznie zachowanego retabulum ołtarzowego w zbiorach Thyssen-Bornemisza w Lugano, a także Wenus z Ermitażu oraz Marię z wrocławskiej Madonny pod jodłami.
Bibliografia
Adam Chudzikowski, Malarstwo austriackie, czeskie, niemieckie, węgierskie 1500–1800, Warszawa 1964.
Max J. Friedländer, Jakob Rosenberg, Die Gemälde von Lucas Cranach, Basel 1979.
Lucas Cranach. Ein Maler-Unternehmer aus Franken. Katalog zur Landessaustellung in der Festung Rosenberg, Kronach 1994.
Joachim Rosenberg, Adam und Eva von Lucas Cranach d. A, „Pantheon” 1976, s. 21.
Werner Schade, Malarski ród Cranachów, Warszawa 1980.
Bożena Steinborn, Antoni Ziemba, Malarstwo niemieckie do 1600 roku, Warszawa 2000.
Ewa Wiłkojć, „Chrystus błogosławiący dzieci” Lucasa Cranacha Starszego w zbiorach Zamku Królewskiego na Wawelu w świetle badań i działań konserwatorskich, Kraków 2012.