Adam Doktorowicz-Hrebnicki, przedstawiciel rodu Ostoja (urodzony 24 grudnia 1857?/5 stycznia 1858, zmarły 13 października 1941) był polskim botanikiem oraz profesorem ogrodnictwa w Petersburgu.
Życiorys
Adam Hrebnicki był synem Stanisława i Konstancji z domu Samiszcze. Urodził się 24 grudnia 1857 roku w majątku Ciotcza, który należał do jego stryja, położonym w ówczesnym powiecie lepelskim, na ziemi witebskiej. Wczesne lata spędził u wuja Antoniego Samiszcze w majątku Turosa, gdzie znajdował się jedyny na Rusi sad dochodowy. Tam nauczył się rozpoznawać różne odmiany jabłek, takie jak Antonówka, Titówka, Aporta oraz Cukrówka Litewska, która widnieje w Atlasie Owoców Hrebnickiego. Później mieszkał w majątku ojca o powierzchni 7000 ha w Obolu, w dawnym powiecie połockim, gdzie przed rozpoczęciem nauki zdobył umiejętności w zakresie szczepienia drzew owocowych.
W 1886 roku ożenił się z Stanisławą Stankiewiczówną, córką Jana i Konstancji z Bejnarów, którzy byli właścicielami majątku Berżeniki (dawny powiat święciański, gmina Dukszty, ziemia wileńska). W posagu otrzymał folwark Staniszki, który nazwał „Raj”.
Kariera naukowa i hodowlana
Po krótkim okresie w klasycznym gimnazjum w Witebsku, Adam uczęszczał do szkoły realnej w Dyneburgu w latach 1870-1877. Następnie podjął studia w Instytucie Leśnym w Petersburgu, który ukończył w 1883 roku ze stopniem „uczony leśnik pierwszego rzędu”. Specjalizował się pod okiem botaników, takich jak Borodin i Montewerde. Jego praca dyplomowa, zatytułowana Krochmal jako substancja zapasowa naszych drzew, przyniosła mu złoty medal w 1884 roku i zwróciła uwagę profesorów, którzy zaproponowali mu asystenturę w Zakładzie Hodowli Lasów i Inżynierii Leśnej. W roku 1902, jako wykładowca sadownictwa, objął nowo utworzoną Katedrę Sadownictwa, zachowując ją nawet po przewrocie w Rosji oraz uzyskując tytuł profesora.
W 1886 roku opisał jabłko odmiany Edelbohmer, dołączając własnoręczne rysunki. W tym czasie publikował artykuły w petersburskim miesięczniku Wiestnik Sadowodstwa. Opis tej odmiany znalazł się również w jego późniejszym dziele: Atlas Płodów. Zaczął także współpracować z pomologiem, profesorem Aleksandrem Rudzkim, tłumacząc na język rosyjski pracę Nicolasa Gauchera, Handbuch der Obstkultur, wydaną w Berlinie w 1889 roku. Był autorem licznych artykułów ilustrowanych przez siebie, które ukazały się w Encyklopedii Gospodarstwa Wiejskiego, wydanej w latach 1900-1906 pod redakcją Rudzkiego.
W 1890 roku rozpoczął zakładanie sadu pomologicznego w „Raju”, który zajmował powierzchnię 14 hektarów. W 1910 roku zgromadził tam 437 odmian jabłoni, 154 odmiany grusz, 116 odmian śliw, 82 odmiany czereśni i wiśni, a także wiele odmian agrestu, porzeczek i truskawek oraz trzy mateczniki dzikich jabłoni – Malus silvestris i Malus prunifolia, które pochodziły z nasion sprowadzonych z Syberii. Kolekcja odmian szlachetnych drzew i krzewów owocowych była zróżnicowana i pochodziła z Łotwy, Litwy, Estonii, Białorusi, Rosji, Ukrainy (w tym z sadów Simirenki), Polski (z sadów Hosera, Jankowskiego, Ślaskiego, z Warszawskiego Ogrodu Pomologicznego oraz z Instytutu w Puławach) oraz z Niemiec. Drzewa jabłoniowe niskopienne, prowadzone na pniach o wysokości od 1/2 do 3/4 arszyna (około 36–54 cm), były uszlachetniane zrazami z jego własnej kolekcji. Sad ten stał się miejscem badań naukowych, które przyniosły liczne publikacje, monografie i podręczniki. Przykładem jego ważnej pracy jest Uchod za płodowym sadom, wydana po raz pierwszy w 1892 roku, a po raz ósmy w 1931 roku, bez istotnych zmian.
Oprócz pracy jako profesor w Instytucie Leśnym, Hrebnicki zajmował się także szkółkarstwem i sadownictwem w Berżenikach oraz w „Raju”. Jako ekspert pomologiczny brał udział w wystawach pomologicznych państwowych od 1884 roku aż do wyjazdu z Rosji do Ameryki. Jego pobyt w Ameryce Północnej w 1894 roku umożliwił mu porównanie sadownictwa w Rosji z tym w Ameryce Północnej.
Carskie Wszechrosyjskie Towarzystwo Pomologiczne, po odbytym Międzynarodowym Zjeździe Pomologów, postanowiło upamiętnić swoją działalność wydaniem pomnikowego dzieła. Z inicjatywy księcia Anatola Gagarina, Adam Hrebnicki został redaktorem Atlasu Owoców. W latach 1903–1906, korzystając z najlepszych dostępnych źródeł, zredagował dzieło składające się z czterech tomów o wymiarach 14 na 20 cm. Opisał i zilustrował 46 odmian jabłoni, grusz, śliw, czereśni oraz wiśni, uzupełniając opisy na podstawie własnych badań. W rękopisie pozostały szczegółowe opisy i rysunki około 1000 odmian jabłoni, notatki dotyczące długotrwałych obserwacji fenologicznych drzew owocowych w Raju. Przy każdej odmianie podał jej cechy biologiczne, takie jak mrozoodporność, odporność na choroby i szkodniki, wymagania glebowe oraz klimatyczne, oceniając jednocześnie jej wartość handlową. Wyniki swoich badań publikował w prasie fachowej, pozostawiając po sobie ponad setkę artykułów.
Atlas Owoców został sfinansowany przez cara Mikołaja II, który przeznaczył na jego wydanie znaczną kwotę. Adam Hrebnicki, odznaczany licznymi carskimi orderami, zachował polską pisownię w tej części dzieła, która dotyczyła Polski i Polaków.
W okresie międzywojennym z najbliższej stacji kolejowej Dukszty co roku wysyłano największe w Polsce ładunki owoców zarówno do kraju, jak i na eksport. Przez 50 lat sad pomologiczny w Raju był ośrodkiem intensywnych badań i doświadczeń sadowniczych prowadzonych przez Adama Hrebnickiego. Obserwując przez lata biologiczne właściwości drzew owocowych, wyselekcjonował on odmiany najlepiej przystosowane do lokalnych warunków: odporne na mróz, obficie plonujące oraz o smacznych owocach. Poszukiwał również w okolicznych sadach mało znanych, ale cenionych pod względem sadowniczym odmian, których wartość sprawdzał przez wiele lat w swoim sadzie, zanim zaczął je mnożyć w szkółce, rozpowszechniać i promować. Do tych odmian należą:
Ananas Berżenicki (znany również jako Reneta Hrebnickiego), obecnie rozpowszechniony na Litwie, Łotwie, Białorusi i Estonii, znany w Polsce, Niemczech i Szwecji,
Odmiany odkryte i nazwane przez niego w sadach Berżenik i Gierkan w pobliżu „Raju”:
- Pepina Jana,
- A la Napoleon,
- Długotrwałe.
Nowe odmiany, uzyskane w okresie międzywojennym w Raju z siewek drzew szlachetnych, to m.in.:
- Zwycięzca Żwirko,
- Szlachcic.
W 1939 roku, po włączeniu Wileńszczyzny do Litwy, Adam Hrebnicki został powołany na konsultanta w Litewskim Instytucie Agronomicznym. Zmarł 13 października 1941 roku po miesiącu ciężkiej choroby.
Dalsze losy ośrodka hodowlanego
Władze Litwy, sadownicy litewscy oraz białoruscy, a także lokalna ludność, postanowili kontynuować dzieło Adama Hrebnickiego. W 1957 roku powstał w „Raju” punkt badawczy Wileńskiej Doświadczalnej Stacji Rolniczej. Zabezpieczono 300 ocalałych drzew matecznych reprezentujących 26 odmian jabłoni i gruszy, w tym mało znane odmiany takie jak Popówka, Słodkie Terespolskie, Granatowe, Wargul. W tym okresie przeprowadzono remont domu, w którym mieszkał Adam Hrebnicki, oraz uporządkowano otaczający ogród. Do dalszych doświadczeń przeznaczono 82 najbardziej dorodne egzemplarze dzikich jabłoni Malus sylvestris i Malus prunifolia.
W 1958 roku pozytywnie oceniono 11 siewek o cechach odmian szlachetnych. Warto również wspomnieć o Gruszówce Hrebnickiego, odmianie jabłoni uzyskanej z odrostów drzewa Papierówki, charakteryzującej się bardzo smacznymi owocami przypominającymi smakiem gruszkę. W tym samym roku założono w Raju nowy sad, sadząc na 3 ha 58 odmian jabłoni oraz liczne odmiany agrestu, porzeczek i truskawek.
W 1961 roku, w dwudziestą rocznicę śmierci Adama Hrebnickiego, w Duksztach odbyła się konferencja sadownicza zorganizowana przez Ministerstwo Gospodarstwa Wiejskiego Litwy, pod hasłem: „Spełnić marzenie Adama Hrebnickiego i zamienić całą Litwę w kwitnący sad”. W czasie konferencji otwarto Muzeum Pamięci profesora Adama Hrebnickiego, które odwiedzane jest przez liczne grupy sadowników, młodzieży oraz studentów. Jeden z najstarszych praktykantów, J. Szarka, współpracujący z Adamem Hrebnickim, wspominał:
Bibliografia
- Polski Słownik Biograficzny, t. X
- Julia Rejman – „Muzeum poświęcone pamięci Adama Hrebnickiego – Ośrodek kultury sadowniczej na Litwie” („Ogrodnictwo” nr 7/1965)
- Józef Pawłowicz „Profesor Adam Hrebnicki – wspomnienie ze wspólnej pracy” (maszynopis)
- Dr Władysław Rogowski – „Profesor Adam Hrebnicki i dzieło jego życia” (maszynopis)