Adam Stanisław Hanuszkiewicz (ur. 16 czerwca 1924 we Lwowie, zm. 4 grudnia 2011 w Warszawie) był polskim aktorem oraz reżyserem teatralnym. Przez wiele lat pełnił funkcję dyrektora artystycznego Teatru Powszechnego, Teatru Narodowego oraz Teatru Nowego w Warszawie.
Życiorys
Rodzina i edukacja
Urodził się 16 czerwca 1924 we Lwowie. Dzieciństwo i młodość spędził w swoim rodzinnym mieście, gdzie jego rodzice prowadzili sklep z przyprawami, kawą oraz herbatą. Zainteresowanie teatrem zyskał dzięki swojemu wujowi, który był wiolonczelistą w Teatrze Wielkim we Lwowie i od czasu do czasu zabierał go na spektakle.
Przed wybuchem wojny uczęszczał do III Państwowego Gimnazjum im. Króla Stefana Batorego we Lwowie. Okres okupacji spędził w Lwowie, a edukację aktorską zdobył w 1946 roku, zdając egzamin eksternistyczny w Łodzi przed komisją, w której skład wchodzili Leon Schiller, Edmund Wierciński, Jacek Woszczerowicz oraz Aleksander Zelwerowicz.
Początki pracy zawodowej
W lipcu 1944, podczas pobytu w Rzeszowie, dołączył do zespołu teatralnego Wojska Polskiego, który powstał w 1943 w Sielcach nad Oką. W 1945 roku pracował w Teatrze im. Wandy Siemaszkowej w Rzeszowie, gdzie zadebiutował w roli inżyniera w operetce Miłość na Marsie. Następnie przez rok występował w Teatrze Dolnośląskim w Jeleniej Górze, gdzie zagrał Wacława w Zemście Aleksandra Fredry pod reżyserią Stefanii Domańskiej. W latach 1946–1949 był częścią zespołu Juliusza Osterwy w Miejskich Teatrach Dramatycznych w Krakowie, a później do 1950 roku pracował w Teatrze Rozmaitości w Warszawie, a do 1955 roku w Teatrze Polskim w Poznaniu. W 1952 roku zrealizował swoją pierwszą reżyserię spektaklu Niespokojna starość Leonida Rachmanowa.
Okres warszawski
Od 1955 roku działalność zawodowa Hanuszkiewicza koncentrowała się głównie w Warszawie. Był jednym z twórców Teatru Telewizji, gdzie w 1955 roku zrealizował swoją pierwszą sztukę telewizyjną, Złotego lisa Jerzego Andrzejewskiego, a w latach 1957–1963 pełnił funkcję naczelnego reżysera. W latach 1956–1968 był reżyserem i dyrektorem Teatru Powszechnego w Warszawie.
W 1968 roku, po usunięciu Kazimierza Dejmka z dyrekcji Teatru Narodowego, Hanuszkiewicz objął to stanowisko. Jego inscenizacje, takie jak Balladyna w 1974 roku, były nowoczesne i oryginalne, często z wykorzystaniem innowacyjnych rozwiązań scenograficznych, w tym motocykli marki Honda. W jego kadencji powstały premiery takich spektakli jak Kordian, Hamlet, Norwid (1970), Beniowski, Trzy siostry (1971), Antygona (1973), Miesiąc na wsi (1974), Mickiewicz – Młodość (1976), Mąż i żona, Fedra (1977) oraz Dziady część III (1978).
W 1970 roku po raz pierwszy od 1944 roku odwiedził Lwów, gdzie nawiązał kontakt z Polskim Teatrem Ludowym prowadzonym przez Zbigniewa Chrzanowskiego.
Na początku lat 80. stracił zaufanie władz z powodu swojego zaangażowania w bojkot telewizji w czasie stanu wojennego, co doprowadziło do jego odwołania z dyrekcji Teatru Narodowego. W 1983 roku wystawił pożegnalny spektakl Śpiewnik domowy i kontynuował reżyserię w warszawskich teatrach, takich jak Ateneum i Studio, oraz w Łodzi i za granicą. W latach 1989–2007 był dyrektorem Teatru Nowego w Warszawie.
Zmarł 4 grudnia 2011 w warszawskim szpitalu przy ul. Stępińskiej. Jego pogrzeb miał miejsce 8 grudnia 2011 na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie (kwatera A2-aleja zasłużonych-9), gdzie urnę z prochami artysty przysypano ziemią z lwowskiego Cmentarza Łyczakowskiego.
Życie prywatne
Hanuszkiewicz był czterokrotnie żonaty. Jego pierwszą żoną była Marta Stachiewiczówna, z którą miał córkę Teresa. Później ożenił się z aktorkami: Zofią Rysiówną (z którą miał córkę Katarzynę i syna Piotra), Zofią Kucówną oraz Magdaleną Cwenówną.
Wybrane realizacje teatralne
- 1963: Wesele Wyspiańskiego, Teatr Powszechny,
- 1964: Zbrodnia i kara Dostojewskiego, Teatr Powszechny,
- 1964: Przedwiośnie Żeromskiego, Teatr Powszechny,
- 1964: Kolumbowie. Rocznik 20 Bratnego, Teatr Powszechny,
- 1966: Wyzwolenie Wyspiańskiego, Teatr Powszechny,
- 1967: Pan Wokulski – adaptacja Lalki Prusa, Teatr Powszechny,
- 1967: Fantazy Juliusza Słowackiego, Teatr Powszechny,
- 1968: Śmierć Dantona Georga Büchnera, Teatr Powszechny,
- 1969: Nie-Boska komedia Krasińskiego, Teatr Narodowy,
- 1970: Kordian Słowackiego, spektakl Norwid według Cypriana Kamila Norwida, Teatr Powszechny,
- 1971: Beniowski Słowackiego, Teatr Narodowy,
- 1972: Proces Franza Kafki, Teatr Narodowy,
- 1973: Antygona Sofoklesa inaugurująca nową scenę w Teatrze Małym,
- 1974: szereg spektakli klasyki polskiej (Wesele Wyspiańskiego, Balladyna w nowoczesnej inscenizacji, Sen srebrny Salomei i Samuel Zborowski Juliusza Słowackiego, Dziady część III i Pan Tadeusz Mickiewicza, komedie Aleksandra Fredry) i rosyjskiej (Czechow, Gogol, Turgieniew, Dostojewski).
Książki
- AdamA. Hanuszkiewicz AdamA., Psy, hondy i drabina…, Warszawa: BGW, 1992, ISBN 978-83-7066-278-3, OCLC 27021383 (pol.). Brak numerów stron w książce
- AdamA. Hanuszkiewicz AdamA., Zbyt duża różnica płci…, Warszawa: Do, 2003, ISBN 83-85586-15-6, OCLC 56732807 (pol.). Brak numerów stron w książce
- AdamA. Hanuszkiewicz AdamA., Kobieto! Boski diable, Warszawa: Prószyński i S-ka, 2012, ISBN 978-83-7839-137-1, OCLC 827937375 (pol.). Brak numerów stron w książce
- AdamA. Hanuszkiewicz AdamA., Reszta jest monologiem: Adam Hanuszkiewicz w rozmowie z Renatą Dymną i Januszem B. Roszkowskim., 2016, ISBN 978-83-7576-264-8, OCLC 964064277 (pol.). Brak numerów stron w książce
Ważniejsze nagrody i odznaczenia
- 1955: Medal 10-lecia Polski Ludowej
- 1957: Złoty Krzyż Zasługi
- 1962: Order Sztandaru Pracy II klasy, Nagroda II stopnia za inscenizację i reżyserię Płatonowa Antoniego Czechowa w Teatrze Dramatycznym w Warszawie na Festiwalu Sztuk Rosyjskich i Radzieckich w Katowicach
- 1963: Nagroda Komitetu ds. Polskiego Radia i TV za twórcze poszukiwania i osiągnięcia w zakresie reżyserii w Teatrze TV
- 1964: Nagroda za realizację Wesela Stanisława Wyspiańskiego w Teatrze Powszechnym w Warszawie i za rolę Poety w tym przedstawieniu na IV Kaliskich Spotkaniach Teatralnych, Nagroda państwowa zespołowa I stopnia, Nagroda I stopnia za inscenizację i reżyserię Zbrodni i kary Fiodora Dostojewskiego w Teatrze Powszechnym w Warszawie oraz nagroda za rolę Raskolnikowa w tym przedstawieniu na Festiwalu Sztuk Rosyjskich i Radzieckich w Katowicach, Nagroda Komitetu ds. Polskiego Radia i TV za twórczość radiową, za wysoce artystyczne lektorstwo radiowe, a w szczególności za odczytanie cyklu Popioły Stefana Żeromskiego, 22 lipca 1964 roku z okazji 20-lecia Polski Ludowej otrzymał zespołową nagrodę państwową I stopnia za twórczość artystyczną w teatrze telewizji.
- 1965: Nagroda Miasta Stołecznego Warszawy, Nagroda Klubu Krytyki Teatralnej im. Boya
- 1967: Złoty Ekran
- 1968: Złoty Ekran, Nagroda państwowa I stopnia za osiągnięcia aktorskie i reżyserskie, Nagroda Komitetu ds. Polskiego Radia i TV za wybitne, nowatorskie osiągnięcia w Teatrze TV
- 1969: Złoty Ekran
- 1971: Złoty Ekran za inscenizację Pana Tadeusza Adama Mickiewicza w Teatrze TV
- 1973: Medal Komisji Edukacji Narodowej, Nagroda za reżyserię Antygony Sofoklesa w Teatrze Narodowym w Warszawie na XIII Kaliskich Spotkaniach Teatralnych
- 1974: Order Sztandaru Pracy I klasy, Medal Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej, Złoty Ekran za inscenizację i reżyserię NORWIDA w Teatrze TV, Dyplom Ministerstwa Spraw Zagranicznych
- 1975: Odznaczenie Zasłużony dla Jeleniej Góry, Medal 30-lecia Polski Ludowej, Nagroda „Koryfeusza” za układ tekstu i reżyserię Beniowskiego Juliusza Słowackiego w Teatrze Narodowym na I Opolskich Konfrontacjach Teatralnych
- 1977: Odznaka honorowa „Za Zasługi dla Warszawy”
- 1978: Odznaka „Zasłużony Działacz Kultury”, Złoty Ekran, Nagroda za reżyserię Snu srebrnego Salomei Juliusza Słowackiego w Teatrze Narodowym na IV Opolskich Konfrontacjach Teatralnych
- 1979: Dyplom Ministerstwa Kultury ZSRR, Dyplom Ministra Spraw Zagranicznych
- 1983: Medal Moniuszkowski za wystawienie Śpiewnika domowego Stanisława Moniuszki w Teatrze Narodowym
- 1987: „Buława hetmańska” dla spektaklu Cyd Morsztyna-Corneille’a z Teatru Powszechnego w Łodzi na XII Zamojskim Lecie Teatralnym
- 1989: Odznaka tytułu honorowego „Zasłużony dla Kultury Narodowej”, Srebrna Łódka dla spektaklu Wesele Figara Wolfganga Amadeusa Mozarta z Teatru Wielkiego w Łodzi
- 1996: Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski
- 1997: Nagroda za artystyczny wkład do kultury europejskiej na I Festiwalu Teatralnym im. Michaiła Tumaniszwili w Tbilisi, Tytuł Honorowego Obywatela Miasta Jelenia Góra
- 2001: Krzyż Wielki Orderu Zasługi RFN, Doktorat honoris causa Uniwersytetu Opolskiego, zwycięstwo w plebiscycie publiczności na najlepszą rolę męską w spektaklu W imię Ojca Strindberga według Augusta Strindberga z Teatru Nowego w Warszawie oraz na najlepszy spektakl na XL Rzeszowskich Spotkaniach Teatralnych
- 2002: Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski
- 2005: Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”
- 2005: Honorowe Obywatelstwo województwa opolskiego
- 2006: Krzyż Komandorski Orderu „Za Zasługi dla Litwy”
Przypisy
Bibliografia
Andrzej Tadeusz Kijowski, Opis obyczajów w 15-leciu międzysojuszniczym 1989-2004, tom III, Paradoks o ogródkach, rozdział XVIII, „Adama Hanuszkiewicza klasyczna awangarda”, Wydawnictwo AnTraKt, Warszawa 2010, ISBN 978-83-923292-8-2.
Linki zewnętrzne
Adam Hanuszkiewicz w bazie IMDb
Adam Hanuszkiewicz w bazie Filmweb
Adam Hanuszkiewicz w bazie filmpolski.pl
Adam Hanuszkiewicz, [w:] Encyklopedia teatru polskiego (autorzy) [dostęp 2021-04-09].
Adam Hanuszkiewicz na zdjęciach w bazie Filmoteki Narodowej „Fototeka”
Adam Hanuszkiewicz. Słownik Biograficzny Ziemi Jeleniogórskiej. [dostęp 2019-03-24].