Adam Gurowski

Adam Gurowski, znany również jako P. I. Wołowski (ur. 10 września 1805 w Russocicach koło Kalisza, zm. 4 maja 1866 w Waszyngtonie) – był publicystą politycznym i historiozoficznym, a także działaczem politycznym w okresie powstania listopadowego oraz Wielkiej Emigracji. W późniejszym czasie stał się zwolennikiem panslawizmu.

Życiorys i poglądy

Gurowski pochodził z rodziny kasztelańskiej herbu Wczele, posiadającej tytuł hrabiowski. Był najstarszym synem Władysława Gurowskiego, starosty kolskiego, oraz Genowefy z Cieleckich. Jego młodszy brat Ignacy ożenił się z infantką hiszpańską Izabelą de Borbón, córką księcia Kadyksu, a jedna z sióstr, Cecylia, wyszła za barona Frederiksa, generała adiutanta cara Mikołaja I. Druga siostra, Dezyderia, poślubiła Józefa Komorowskiego (1791-1827), który był członkiem opozycji kaliszan. Gurowski studiował filozofię na uniwersytetach w Lipsku, Getyndze i Heidelbergu, gdzie był między innymi słuchaczem Hegla.

Konspiracja i powstanie listopadowe

W Niemczech zaangażował się w ruch karbonarski. W styczniu 1829 roku przystąpił do sprzysiężenia Piotra Wysockiego i był jednym z głównych organizatorów tzw. spisku koronacyjnego (marzec-maj 1829), który miał na celu zamach na cara Mikołaja I. 29 listopada 1830 roku, razem z Joachimem Lelewelem, uczestniczył w tworzeniu władz cywilnych i wojskowych. W czasie powstania listopadowego był związany z lewicą Towarzystwa Patriotycznego, pisząc artykuły w warszawskich gazetach, w których krytykował sejm, Rząd Narodowy oraz kolejnych naczelnych wodzów. Był jednym z głównych organizatorów demonstracji 25 stycznia 1831 roku, domagając się detronizacji Mikołaja I jako króla Polski. Podczas rosyjskiego natarcia na Warszawę w lutym 1831 roku walczył jako prosty żołnierz, co przyniosło mu awans na oficera oraz Krzyż Srebrny Virtuti Militari. W połowie marca 1831 roku udał się na misję dyplomatyczną do Paryża w imieniu Rządu Narodowego, gdzie w czerwcu 1831 roku opublikował broszurę, w której twierdził, że nie można odbudować Polski na podstawie traktatu wiedeńskiego z 1815 roku.

Wielka Emigracja

Po klęsce powstania, wespół z Lelewelem, organizował Komitet Narodowy Polski. 17 marca 1832 roku opuścił tę organizację i współzałożył Towarzystwo Demokratyczne Polskie. Uczestniczył w redagowaniu „Aktu Założenia”, ustaw i pierwszych odezw. Na przełomie 1832/1833 roku został usunięty z tej organizacji. W tym czasie zaczął interesować się ideami francuskiego socjalizmu utopijnego, zwłaszcza koncepcjami Saint-Simona, co doprowadziło do radykalnej zmiany jego poglądów w 1834 roku.

Apostazja

W 1834 roku, w otwartym liście opublikowanym w „Allgemeine Augsburger Zeitung”, potępił powstanie listopadowe i zwrócił się do władz carskich z prośbą o amnestię dla siebie. Dokonał apostazji narodowej i wyznaniowej, uzasadniając ją historiozofią o charakterze panslawistycznym. W broszurach, takich jak La Vérité sur la Russie et sur la révolte des provinces Polonaises (Paryż 1834) oraz La Civilisation et la Russie (Sankt Petersburg 1840), sformułował jedną z najbardziej ekstremalnych wersji panslawistycznej historiozofii. Uważał Rosję za naród wybrany do socjalistycznej transformacji świata ze względu na jej „siłę i jedność”, wskazując na specyfikę rosyjskiej historii, wolnej od wpływów kultury łacińskiej. Stwierdził, że Polska miała szansę na zjednoczenie Słowiańszczyzny, którą jednak straciła bezpowrotnie w X wieku. Jego pierwsza broszura przyciągnęła uwagę Mikołaja I, co zaowocowało przyznaniem mu amnestii i powrotem do rodzinnych stron. W ramach lojalności wobec Rosjan, Gurowski złożył władzom „listę nieprawych Polaków” (1835). Następnie osiedlił się w Petersburgu, gdzie bezskutecznie starał się o zatrudnienie w administracji publicznej. Ostatecznie został odesłany do Królestwa Polskiego i oddany do dyspozycji Iwana Paskiewicza, pisząc memoriały w duchu panslawizmu, w których proponował m.in. zastąpienie języka polskiego językiem staro-cerkiewno-słowiańskim. W książce La civilisation et la Russie (Sankt Petersburg 1840) uznawał cerkiew rosyjską za bastion potęgi Rosji, zalecając Polakom rezygnację z narodowości i wyznania.

Ponowna emigracja i pobyt w USA

W 1844 roku potajemnie opuścił Królestwo Polskie, twierdząc, że pragnie uniknąć „śmierci cywilnej” za swoje narodowe odstępstwo. Już nigdy nie wrócił do kraju. Podróżował po Europie Zachodniej, ale pozostał wierny swoim panslawistycznym ideom, krytykując polski ruch narodowowyzwoleńczy i głosząc tezy o śmierci narodu polskiego. W kolejnych broszurach prezentował się jako zapalony konserwatysta, przeciwnik Zachodu, antysemita oraz zwolennik carskiego autorytaryzmu. W 1848 roku wyjechał do USA, gdzie bezskutecznie ubiegał się o katedrę prawa na uniwersytecie Harvarda. Przez pewien czas pracował w Departamencie Stanu i był aktywnym współpracownikiem „New York Tribune”, mając duży wpływ na współwłaściciela tego pisma, Ch. Dana. Krytycznie ocenił artykuły Karola Marksa dotyczące Rosji, uznając go za agenta rosyjskiej ambasady. W USA pozostał wierny swoim panslawistycznym koncepcjom (w Le Panslavisme, Florencja 1848) oraz antyniepodległościowemu stanowisku w sprawie Polski (w Pensées sur l’avenir des Polonais, Berlin 1841). Równocześnie wyraził swoje rozczarowanie caratem, które uznawał za przeszkodę w realizacji globalnej misji Rosji. W pracy Russia as it Is (Nowy Jork 1854) dokonał reinterpretacji rosyjskiej historii, zbliżając się do poglądów Lelewela, stwierdzając, że przyszłość republikanizmu w Europie zależy od narodu rosyjskiego, pod warunkiem demokratycznych reform w samej Rosji. W USA był bezkompromisowym zwolennikiem abolicjonizmu i należał do radykalnego skrzydła republikanów, krytykując Abrahama Lincolna za brak skuteczności. Pisał prace o historii niewolnictwa w USA (Slavery in History, Nowy Jork 1860) oraz o politycznych relacjach w USA (America and Europe, Nowy Jork 1857). Jego amerykańskie publikacje uznawane są obecnie za klasykę amerykańskiej literatury społeczno-politycznej, porównywalne z dziełami A. Tocqueville’a. Zmarł w Waszyngtonie 4 maja 1866 roku w trudnych warunkach materialnych.

Nazywano go „jednookim Apostatą”, ponieważ był niewidomy na jedno oko.

Wybrane publikacje

La Vérité sur la Russie et sur la révolte des provinces Polonaises, Paryż 1834.
La civilisation et la Russie, Sankt Petersburg 1840.
Russland und die Civilisation, Lipsk 1841.
Pensées sur l’avenir des Polonais, Berlin 1841.
Aus meinem Gedankenbuche, Wrocław 1843.
O aristokracyi, liberalizmie i demokracyi w Polsce, 1843 (pod pseudonimem Pantaleon Józafat Woławski).
Eine Tour durch Belgien, Heidelberg 1845.
Promenade en Suisse en 1845
Impressions et souvenirs, Lozanna 1846.
Die letzten Ereignisse in den drei Theilen des alten Polen, Monachium 1846.
Le Panslavisme, Florencja 1848.
Russia as it Is, Nowy Jork 1854.
The Turkish Question, Nowy Jork 1854.
A Year of the War, Nowy Jork 1855.
America and Europe, Nowy Jork 1857.
Slavery in History, Nowy Jork 1860.
My Diary (t. 1-3, Nowy Jork 1862–1866).

Przypisy

Bibliografia

Remigiusz Forycki, Między apostazją a palinodią polityczną: hrabia Adam Gurowski i markiz de Custine, „Blok-Notes Muzeum Literackiego im. A. Mickiewicza” 1991, nr 10, s. 311–327.
Jan Garewicz, Gracz. Rzecz o Adamie Gurowskim [1805-1866], „Res Publica”, 2 (1988), nr 5, s. 67–80.
Jan Garewicz, Gracz. Rzecz o Adamie Gurowskim [1805-1866], „Archiwum Historii Myśli Politycznej” 2 (1992), s. 47–65.
Henryk Głębocki, „Diabeł Asmodeusz” w niebieskich binoklach i kraj przyszłości: hr. Adam Gurowski i Rosja, Kraków: Wydawnictwo Arcana 2012.
Henryk Głębocki, Hr. Adam Gurowski: apostazja narodowa jako „gra operacyjna”?, „Arcana” 2011, nr 2/3 (98/99), s. 85–111.
Henryk Głębocki, Adama Gurowskiego patriotyzm rosyjsko-słowiański (o kontekstach apostazji narodowej – w świetle materiałów z archiwów rosyjskich), „Arcana” 2007, nr 2/3 (74/75), s. 6–54 (Przedruk, [w:] Formuły patriotyzmu w Europie Wschodniej i Środkowej od nowożytności do współczesności, red. Andrzej Nowak, Andrzej A. Zięba, Kraków: PAU i UJ 2009, s. 169–205).
Zygmunt Gross, Diabeł Asmodeusz w binoklach, „Zeszyty Naukowe WSP w Katowicach” 1960, nr 39, s. 7–59.
Jerzy Jedlicki, Gurowski Adam, [w:] Słownik historyków polskich, red. Maria Prosińska-Jackl, Warszawa: Wiedza Powszechna, 1994, s. 170–171.
Piotr Kieżun, Historia pewnej zdrady: apostazja narodowa Adama Gurowskiego, „Res Publica Nowa” 19 (2006), nr 4, s. 92–110.
Witold Łukaszewicz, Gurowski Adam, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 9, Wrocław 1960-1961, s. 162–166.
Andrzej Nowak, Między narodową zdradą a „rosyjskim socjalizmem” – myśl polityczna Adama Gurowskiego, [w:] Dążenia do niepodległości Polski a ocena rządów zaborczych w XIX wieku. Zbiór studiów, pod red. Sławomira Kalembki, Toruń: UMK 1992, s. 121–146.
Joanna Nowak, Adam Gurowski i Henryk Rzewuski: dwa oblicza zdrady narodowej w polskiej myśli romantycznej, „Sprawy Narodowościowe” (2010), z. 37, s. 61–77.
Florian Stasik, Adam Gurowski 1805-1866, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1977.