Adam Franciszek Józef Grzymała-Siedlecki (ur. 29 stycznia 1876 w Wierzbnie, zm. 29 stycznia 1967 w Bydgoszczy) był polskim krytykiem literackim oraz teatralnym, dramatopisarzem, tłumaczem, prozaikiem i reżyserem.
== Życiorys ==
Przyszedł na świat w ubogiej rodzinie szlacheckiej. Jego ojcem był Leon, powstaniec z 1863 roku, pisarz gminny, a matką Julia z Pieprzak-Czaykowskich. Szkołę średnią ukończył w Warszawie, a studia w Szkole Inżynierskiej Wawelberga i Rotwanda (1894–1896) przerwało jego uwięzienie w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej za uczestnictwo w nielegalnych kółkach samokształceniowych. Po uwolnieniu osiedlił się w Krakowie, gdzie studiował matematykę i polonistykę na Uniwersytecie Jagiellońskim.
Od 1897 roku współpracował z wieloma czasopismami (warszawskimi, krakowskimi, lwowskimi), publikując ponad półtora tysiąca artykułów i recenzji. W tym okresie zaczął do swojego nazwiska dodawać herbowy przydomek Grzymała.
Był jednym z założycieli i dyrektorem Teatru Ludowego w Krakowie (1905–1906), a także kierownikiem literackim Teatru im. Słowackiego pod dyrekcją Ludwika Solskiego (1906–1911). W 1909 roku napisał swoją pierwszą książkę: „Wyspiański. Cechy i elementy jego twórczości”. W 1910 roku był jednym z organizatorów Związku Artystów i Artystek Teatrów Polskich w Galicji. W latach 1911–1912 podróżował m.in. do Szwajcarii, Francji i Anglii. W latach 1913–1915 pełnił funkcję kierownika literackiego Teatru Rozmaitości w Warszawie, a w latach 1916–1918 był dyrektorem Teatru im. J. Słowackiego i Teatru Ludowego w Krakowie.
=== Dwudziestolecie międzywojenne ===
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości osiedlił się w Warszawie i zaangażował się w życie polityczne jako zwolennik Narodowej Demokracji. Jako współredaktor „Tygodnika Ilustrowanego” (1918–1921) udał się w czerwcu 1919 roku do Paryża, gdzie przesyłał korespondencje relacjonujące przebieg kongresu pokojowego. Dzięki Ignacemu J. Paderewskiemu powierzono mu funkcję łącznika między polską delegacją rządową a mediami krajowymi. 28 czerwca 1919 roku brał udział w podpisaniu traktatu pokojowego w Wersalu jako jeden z przedstawicieli polskiej prasy.
W czasie wojny polsko-sowieckiej działał jako korespondent wojenny, a swoje obserwacje zawarł w książce „Cud Wisły”. Następnie kontynuował pracę jako współredaktor „Tygodnika Ilustrowanego”, współpracując także z „Rzeczpospolitą” i „Kurierem Warszawskim”.
W październiku 1923 roku przeprowadził się do Bydgoszczy, gdzie mieszkał do lipca 1934 roku. Wyjaśniając wybór nowego miejsca, stwierdził, że „pociągała go ziemia, na której pracowali jego przodkowie, brał pod uwagę polityczne i strategiczne znaczenie regionu […], a także dostrzegł tutaj dogodne warunki dla spokoju niezbędnego w pracy literackiej”. W Bydgoszczy koncentrował się głównie na pracy literackiej, pisząc komedie i farsy, które były wystawiane w teatrach. Do jego najbardziej znanych dzieł należą: „Sublokatorka” (1922), „Popas Króla Jegomości” (1922), „Spadkobierca” (1924), „Samosęki” (1924), „Mamon do wzięcia” (1929) oraz „Miechowiec & syn” (1934). Tworzył również artykuły i felietony, publikowane w prasie warszawskiej, poznańskiej („Kurier Poznański”) i bydgoskiej („Dziennik Bydgoski”, „Hallerczyk”, „Gazeta Bydgoska”). W swojej publicystyce nie ograniczał się jedynie do spraw artystycznych i literackich, zwracając uwagę na znaczenie Wielkopolski i Pomorza dla II Rzeczypospolitej oraz na zagrożenia ze strony Niemiec.
Aktywnie uczestniczył w życiu kulturalnym i umysłowym Bydgoszczy. Był autorem wielu prelekcji i odczytów oraz organizatorem wydarzeń artystycznych. W latach 1925–1927 brał udział w pracach Komitetu Budowy pomnika Henryka Sienkiewicza w Bydgoszczy. Pracował nad szkicem historycznym Bydgoszczy oraz opowiadał się za włączeniem miasta do województwa pomorskiego i przeniesieniem władz wojewódzkich z Torunia do Bydgoszczy. Swoje poglądy wyraził w broszurze polemicznej „Pomorze czy Toruń?”, wydanej w 1937 roku w odpowiedzi na publikację toruńską.
Ściśle współpracował z Biblioteką Miejską w Bydgoszczy, przekazując jej w darze około 5 tysięcy jednostek bibliotecznych. Na początku lat 30. ofiarował bibliotece kilkanaście książek z księgozbioru Włodzimierza Lenina, co było dużą sensacją.
W 1934 roku przeniósł się z powrotem do Warszawy. W tym czasie opublikował książkę o Ludwiku Solskim z okazji jego jubileuszu (1935), a w 1938 roku opracował scenariusz filmowy o nim zatytułowany „Geniusz sceny”.
=== Okres okupacji niemieckiej ===
Kampanię wrześniową przeżył w Warszawie. W latach 1940–1941 pracował jako referent w Radzie Głównej Opiekuńczej. Od początku okupacji był obserwowany przez gestapo. W lutym 1940 roku został przesłuchany w związku z antyniemieckimi artykułami publikowanymi w latach międzywojennych w „Kurierze Warszawskim” i „Kurierze Poznańskim”. W nocy z 10 na 11 listopada 1942 roku został aresztowany i uwięziony na Pawiaku. Zwolniony w lutym 1943 roku, schronił się w Bielanach koło Grójca, gdzie przez długi czas dochodził do siebie po pobycie w więzieniu. W 1944 roku napisał „Sto jedenaście dni letargu. Wspomnienia z Pawiaka z lat 1942–1943”, w której relacjonował swoje przeżycia i obserwacje z pobytu na Pawiaku.
=== Okres powojenny ===
W kwietniu 1945 roku ponownie osiedlił się w Bydgoszczy. Znalazł zatrudnienie w Wydziale Kultury i Sztuki Pomorskiego Urzędu Wojewódzkiego, gdzie do 1949 roku był radcą wojewódzkim oraz kierownikiem Oddziału Literatury i Teatru. Równocześnie w latach 1945–1947 uczył w Bydgoskiej Szkole Dramatycznej, do której powstania przyczynił się. W latach 1949–1952 uczył historii teatru w szkole dla instruktorów teatrów ochotniczych. Od 1946 do 1960 roku pełnił także funkcję kierownika literackiego bydgoskiego Teatru Polskiego. W latach 1948–1958 reżyserował w Bydgoszczy takie przedstawienia jak: „Przyjaciele”, „Powrót posła”, „Magazyn mód”, „Intryga i miłość”, „Wesele”. W 1961 roku otrzymał dożywotni tytuł honorowego dyrektora Teatru Polskiego w Bydgoszczy z okazji jubileuszu 65-lecia pracy pisarskiej oraz 50-lecia działalności teatralnej.
Podobnie jak w okresie międzywojennym, był inicjatorem wielu działań kulturalnych, unikając jednak oficjalnych wystąpień i pozostając w cieniu. Zajmował się publicystyką oraz krytyką literacką, pisząc początkowo dla „Ilustrowanego Kuriera Polskiego” i „Tygodnika Warszawskiego” (1945–1946), a potem dla m.in. „Arkony”, „Łodzi Teatralnej”, „Odnowy”, „Ziemi Pomorskiej”, „Żołnierza Polskiego”, „Życia Literackiego”, „Twórczości”, „Tygodnika Powszechnego”, „Teatru”, „Pamiętnika Teatralnego” oraz „Pomorza”. Z zapałem oddawał się pracy literackiej. W Bydgoszczy powstały takie utwory jak: „Wesele pani du Barry”, „Matka i kurtyzana”, „Rekin i syrena”, a także istotne dla historii teatru i literatury książki wspomnieniowe: „Świat aktorski moich czasów” (1957), „Niepospolici ludzie w dniu swoim powszednim” (1961), „Na orbicie Melpomeny” (1966) oraz opublikowana pośmiertnie książka „Tadeusz Pawlikowski i jego krakowscy aktorzy” (1971).
Nie unikał również działalności politycznej. W 1945 roku wstąpił do Stronnictwa Pracy i brał udział w pracach Polskiego Komitetu Obrońców Pokoju.
Zmarł 29 stycznia 1967 roku w Bydgoszczy, a jego ciało spoczęło na cmentarzu Nowofarnym.
=== Rodzina ===
Adam Grzymała-Siedlecki był żonaty z Marią Szumowską i miał syna Jacka, który był prawnikiem.
== Twórczość ==
Stworzył wiele studiów literackich oraz artykułów krytycznych w takich publikacjach jak „Młodość”, „Życie”, „Krytyka”, „Sfinks”, „Museion”, „Tygodnik Ilustrowany”, „Słowo Polskie”, „Czas”, „Dziennik Poznański”, „Rzeczpospolita”, „Kurier Warszawski” i innych. Wydano osobno jego prace: „Wyspiański. Cechy i elementy jego twórczości” (1909, II wyd. 1918), studium o „Trzy po trzy” Fredry (wstęp do wydania, 1917), wstęp do „Pism” Reymonta (1921), wstęp do „Myśli o sztuce” Krasińskiego (1912), wstęp do „Szkiców” Szymańskiego (1921), a także fragmenty z przygotowywanej monografii o Fredrze w różnych czasopismach. Do jego utworów powieściowych należą: „Galeria moich bliźnich” (nowele, 1911, II wyd. 1922), „Samosęki” (powieść, 1924), „Cud Wisły” (wspomnienia z korespondencji wojennych, 1920). Ponadto napisał komedie i farsy: „Sublokatorka” (1922), „Popas króla Jegomości” (1922), „Spadkobierca” (1925), „Podatek majątkowy”, „Maman do wzięcia” (1929), „Pani ministrowa” (1930), „Ich synowa” (1931) i inne. W 1966 roku ukazały się jego wspomnienia „Sto jedenaście dni letargu. (Wspomnienia z Pawiaka z lat 1942/1943)” (Wydawnictwo Literackie Kraków).
== Ordery i odznaczenia ==
Otrzymał Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (4 kwietnia 1956), Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (7 listopada 1925), Złoty Krzyż Zasługi (15 czerwca 1946), Złoty Wawrzyn Akademicki (4 listopada 1937), Odznakę „Zasłużony Działacz Kultury” (1966), Odznakę honorową „Bydgoszcz – Zasłużonemu Obywatelowi” (1960) oraz Odznakę honorową „Za szczególne Zasługi dla rozwoju województwa bydgoskiego”.
== Nagrody literackie ==
Zdobył Nagrodę im. Leona Reynela za całokształt twórczości (1934), Nagrodę miasta Bydgoszczy za całokształt twórczej pracy literackiej ze szczególnym uwzględnieniem osiągnięć dramatycznych związanych z teatrem bydgoskim (1956), Nagrodę województwa bydgoskiego za całokształt działalności w dziedzinie teatru i literatury, szczególnie za książkę (1957) oraz Nagrodę artystyczną im. Władysława Pietrzaka (1964).
== Upamiętnienie ==
Na jego cześć nazwano jedną z ulic na osiedlu Wyżyny w Bydgoszczy.
W 1968 roku, zgodnie z jego życzeniem, Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Bydgoszczy zorganizowała w jego mieszkaniu przy ul. Libelta 5 Izbę Pamięci, gdzie znajdują się pamiątki po pisarzu oraz materiały dotyczące historii teatru w Bydgoszczy: afisze, programy i fotografie ze sztuk teatralnych. W tym miejscu mieści się także czytelnia teatrologiczna z bogatym księgozbiorem poświęconym historii teatru polskiego i powszechnego.
== Adam Grzymała-Siedlecki w filmie ==
W 1984 roku reżyser Jerzy Sztwiertnia stworzył film „111 dni letargu” z Władysławem Kowalskim w roli Adama Grzymały-Siedleckiego.
== Przypisy ==
== Zobacz też ==
Izba Pamięci Adama Grzymały-Siedleckiego
Szkoła Dramatyczna w Bydgoszczy
Kultura w Bydgoszczy
== Bibliografia ==
Błażejewski Stanisław, Kutta Janusz, Romaniuk Marek: Bydgoski Słownik Biograficzny. Tom II. Bydgoszcz 1995. ISBN 83-85327-27-4, s. 42–44.
Wielka Ilustrowana Encyklopedia Gutenberga (1934–1939).
Adam Grzymała-Siedlecki, Internetowy Polski Słownik Biograficzny [dostęp 2022-01-20].