Adam Grywałd to pierwsza powieść psychologiczna Tadeusza Brezy, która została wydana w 1936 roku przez Ferdynanda Hoesicka.
Treść
Utwór przedstawia świat warszawskiego, zamożnego mieszczaństwa z okresu międzywojennego. Głównym wątkiem fabuły jest rozwijający się romans homoerotyczny pomiędzy tytułowym bohaterem a Edmundem Mosse. Ta relacja stanowi dla bohatera swoisty rodzaj rekompensaty za nieodwzajemnione uczucie do Izy, siostry Edmunda. Fabuła oraz psychika głównego bohatera ukazane są z punktu widzenia narratora pierwszoosobowego, który rekonstruuje zdarzenia na podstawie plotek oraz osobistych zwierzeń. Taka konstrukcja narracyjna sprawia, że dzieło Brezy ma charakter autotematyczny, podejmujące temat ograniczeń i konwencji klasycznej powieści psychologicznej.
Debiut Brezy, który miał wówczas 31 lat, nastąpił stosunkowo późno w porównaniu do innych autorów z pokolenia 1910 roku, takich jak Adolf Rudnicki, Witold Gombrowicz, Zbigniew Uniłowski, Czesław Miłosz, Konstanty Ildefons Gałczyński czy Stanisław Piętak. Dzieło to, silnie nasycone inwersjami uczuciowymi, filozoficznymi dysputami oraz eksperymentami formalnymi, było charakterystyczne dla ówczesnych tendencji w polskiej prozie.
Krytyka i analiza
Odbiór powieści przez krytyków był skrajnie zróżnicowany – od entuzjazmu po ostre wytykanie błędów. Niektórzy dostrzegali w niej satyrę antymieszczańską, inni traktowali jako powieść o miłości lub obraz zagubionego pokolenia. Wskazywano na wpływ Marcela Prousta, a Ludwik Fryde zauważył podobieństwo do twórczości Zofii Nałkowskiej. Ostatecznie uznano, że debiutancki utwór reprezentuje nurt psychologizmu. Ignacy Fik formalnie zestawił go z dziełami Michała Choromańskiego, Jarosława Iwaszkiewicza, Brunona Schulza, Anieli Gruszeckiej oraz Jerzego Andrzejewskiego. Sam autor określał Grywałda jako powieść psychologiczną, przechodzącą od obserwacji „egzotyki środowiskowej” do pytań o istotę człowieka i prawdę jego uczuć.
Środowisko przedstawione w powieści wzbudziło zdziwienie wśród niektórych krytyków, którzy uznali je za stosunkowo anachroniczne, przynależące do minionej epoki, mimo iż posiadało niewątpliwy element egzotyczności. Utwór ten zapoczątkował u Brezy okres zainteresowania schyłkowością sfery zdeklasowanych ziemian, którzy społecznie migrowali w kierunku inteligencji oraz mieszczaństwa, co często kończyło się dla tej klasy izolacją, wpadnięciem w towarzyskie konwenanse oraz moralną i psychiczną degeneracją. Rzadko udawało się skutecznie wyjść z tych kolein – częściej skutki były nieudane lub katastrofalne. Tematy te podejmuje autor w swoich kolejnych dziełach: Zawiść, Mury Jerycha oraz Uczta Baltazara.
Wszystkie postacie z starszego pokolenia ukazane w powieści noszą znamiona różnych chorób, duchowego paraliżu, lęku lub obsesji. Izolują się w swoich domach, bojąc się kontaktu z otaczającym światem. Stanowi to tło dla działań młodszej generacji (takich jak Zosia, Irena, Żenio Hozjuszowie, Iza i Edmund Mossowie, Joasia Kurmanowska, Adam Grywałd, Teofil Hińczka oraz narrator – przewodnik po salonach). Te osoby próbują przełamać mur ograniczeń i uwolnić się od osamotnienia, jednak nie są gotowe, by wziąć odpowiedzialność za kształtowanie swoich losów. Często okazują się bezradnymi więźniami swojego środowiska. W tym zatomizowanym świecie głównym źródłem wiedzy o rzeczywistości stają się plotki (najlepiej reprezentowane przez Hozjuszów). Autor podkreśla różne aspekty plotki, w tym jej poznawczy walor jako notatki z relacji międzyludzkich. Również homoerotyzm Grywałda wywodzi się z warunków środowiskowych, z których tytułowa postać nie potrafi się uwolnić ani zdystansować.
Helena Zaworska zauważyła, że debiutancka powieść Brezy jest dokumentem bezradności nie tylko wobec świata, ale przede wszystkim wobec tajemnic i zaskoczeń psychiki, która z różnych przyczyn nie jest w stanie osiągnąć dojrzałości.
Przypisy
Bibliografia
Jerzy Kwiatkowski: Dwudziestolecie międzywojenne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2003. ISBN 83-01-13851-3. Brak numerów stron w książce
Grzegorz Gazda: Dwudziestolecie międzywojenne. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Oświatowe, 2008. ISBN 978-83-7420-110-0. Brak numerów stron w książce