Adam Gorczyński

Adam Gorczyński (urodzony w 1805 roku w Tarnowie, zmarły 24 maja 1876 w Brzeźnicy) był polskim pisarzem i poetą epoki romantyzmu, znanym z popularnych powieści w stylu gawęd szlacheckich oraz staropolskich sylw, a także artystą malarzem, który tworzył pejzaże polskich krajobrazów. Był współzałożycielem Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie oraz aktywnym działaczem politycznym w Galicji, a także właścicielem dóbr ziemskich w Brzeźnicy i Marcyporębie. W literaturze używał pseudonimu „Jadam z Zatora”. W XXI wieku stał się patronem wielu inicjatyw kulturalnych w swojej rodzinnej Brzeźnicy.

Życiorys

Adam Gorczyński przyszedł na świat w 1805 roku w Tarnowie jako syn nobilitowanego adwokata Józefa Kalasantego Gorczyńskiego (herbu własnego) oraz Katarzyny z Łojowskich. W 1818 roku jego ojciec zakupił Brzeźnicę, Nowe Dwory oraz część Marcyporęby. Siostra Adama, Elżbieta, była babką generała Józefa Hallera.

Ukończył gimnazjum w Tarnowie, a następnie studiował filozofię we Lwowie, gdzie nawiązał kontakty z Ossolineum. Zbliżył się do grupy lwowskich intelektualistów, takich jak August Bielowski, Ludwik Nabielak i Stanisław Jaszowski, którzy podkreślali związki polskiej kultury z historią Słowiańszczyzny. Atmosfera kulturalno-literacka, jaką chłonął, miała wpływ na jego późniejsze teksty literackie.

Od 1821 roku odbywał w Wiedniu „studia kameralne”, które przygotowywały przyszłych zarządców dóbr wielkiej własności ziemskiej oraz urzędników dla austriackich krajów koronnych. Po powrocie z Wiednia, gdzie również uczył się malarstwa, ożenił się i zajął gospodarstwem w Nowych Dworach. Po śmierci ojca w 1830 roku osiedlił się na stałe w Brzeźnicy, którą odziedziczył razem z częścią pobliskiej Marcyporęby. Jako właściciel znacznych dóbr tabularnych na terenie Galicji miał prawo głosowania w kurii posiadaczy ziemskich. Zmarł w 1876 roku i został pochowany na cmentarzu przy kościele parafialnym w Marcyporębie.

Twórczość pisarska

Adam Gorczyński był twórcą związanym z polskim romantyzmem, utożsamianym z literaturą niepodległościową i słowianofilstwem w okresie od 1815 do 1863 roku. Jego twórczość charakteryzowała się dowartościowaniem rodzimych obyczajów, krajobrazów oraz dawnych legend, a jej głównymi cechami były patriotyczno-niepodległościowy charakter, regionalizm, historycyzm i ludowość. W latach 1835–1845 był jednym z najpoczytniejszych pisarzy w Polsce. Pierwsze utwory poetyckie opublikował w „Rozmaitościach Lwowskich” w 1819 roku. Napisał 21 dramatów, które były wystawiane w teatrach Krakowa, Lwowa, Warszawy i Poznania. Po jego śmierci syn Bronisław wydał zbiory wierszy oraz teksty sztuk, w tym „Ludwika”, „Artysta i Książę”, „Wanda”, „Zbydowski i Zawisza”, „Ojciec chrzestny”, „Olimpia” oraz akt I dramatu „Ludgarda”. Utwory te wcześniej drukował w różnych czasopismach, takich jak „Sławianin”, „Rozmaitości”, „Przyjaciel Ludu”, „Czas” czy „Biblioteka Warszawska”.

Gorczyński był autorem opowiadań, które nawiązywały do gawędy szlacheckiej, z elementami rozbudowanych dygresji i komentarzy. Tematyka jego utworów dotyczyła codzienności dawnej średniej szlachty, a ich kompozycja przypominała sceny rodzajowe. Do najbardziej znanych opowieści należą: „Zamek Libusza”, „Kto się w opiekę poda Panu Swemu”, „Niedźwiedzica”, „Górnice”, „Kwestia o Wilczy Dołek”, „Żaki”, „Kapitalik”, „Syn Chrzestny”, „Hełm Jaksy”, „Wróżba Maruchy”, „Pan Królowej ruskiej”, „Zwierciadełko”, „Skała św. Onufrego, czyli kronika szlacheckiego dworku”, „Kasperek” oraz „Straszny strzelec”. Niektóre z tych opowieści zostały przetłumaczone na język czeski i niemiecki.

Powieści Gorczyńskiego, inspirowane legendami i baśniami podkrakowskimi, ukazały się w 1838 roku. W 1842 roku wydał we Lwowie zbiór „Opowieści i legendy Jadama z Ziemi Zatorskiej”, który zdobył uznanie i stał się lekturą szkolną w polskim gimnazjum w Cieszynie w 1852 roku. W tym zbiorze znalazły się m.in. legendy dotyczące Zakrzowa i Nowych Dworów. W tym samym roku opublikował „Silva rerum Jadama” w staropolskiej formie sylwy, kontynuując temat opowieści. Był również autorem dwóch powieści obyczajowych: „Farmazon” (1844) i „Zeno” (1845).

Jego książki, należące do popularnego romantyzmu, były przeznaczone dla szerokiej publiczności, a ich fabuły często osadzone były w średniowieczu, rozwijane przez wyobraźnię autora. Niektóre z nich, takie jak „Balice”, „Zemsta” czy „Hełm Jaksy”, bazowały na fragmentach kronik Jana Długosza i Marcina Bielskiego. Akcja jego opowiadań historycznych często rozgrywała się w romantyczno-gotyckiej scenerii, z lochami, zamkami, tajemniczymi grotami oraz opuszczonymi kaplicami. Jego ilustrowana legenda „Pogoń Tatarów”, umiejscowiona na zamku w Czorsztynie, została wydana w 1847 roku.

Gorczyński posługiwał się pseudonimem „Jadam z Zatora”, co podkreślało jego przynależność do regionu z własną kulturą i historią. Taki zabieg literacki, popularny w romantyzmie, miał na celu uwiarygodnienie jego utworów jako opowieści zasłyszane od prostego ludu. Podstawą tych opowieści były legendy spisywane przez Gorczyńskiego podczas jego podróży po kraju, często w towarzystwie przyjaciół – Wincentego Pola, Jana Nepomucena Głowackiego oraz Leona Dembowskiego. Po tragicznych wydarzeniach rabacji galicyjskiej zauważalnie zmienił kierunek swoich publikacji na bardziej organiczny.

Dokonał także przekładu wierszy czeskiego poety Václava Hanki, a także tłumaczył poezję niemieckich romantyków, takich jak Schiller i Goethe. Przetłumaczył również „Romea i Julię” Williama Shakespeare’a, lecz ten przekład nie był wystawiany. Katalog twórczości Gorczyńskiego znajduje się w Bibliografii Estreichera. W monografii „Rys dziejów piśmiennictwa polskiego” z 1860 roku wysoko oceniono jego dramaty, podkreślając „niepospolity talent” i „cudne piękno scen”.

Na początku lat 60. XIX wieku Gorczyński zaprzestał pisania. Ćwierć wieku po jego śmierci określono go jako „powieściopisarza i dramaturga, niegdyś dość głośnego”, którego „utwory przyjęto pozytywnie, ponieważ ukazały się w czasie wielkiej posuchy literackiej w kraju i były oparte na lokalnych podaniach, które wówczas bardzo ceniono”.

Karol Estreicher przytoczył słowa Gorczyńskiego z ich spotkania w Krakowie w 1852 roku: „Piszę w wolnych chwilach od zajęć gospodarskich. (…) Przy tylu koryfeuszach literackich, skromny szeregowiec naprzód wyrywać się nie może, a ja swobodnie na roli dożywam wieku, jaki dobry Bóg mi naznaczył”. W podręczniku literatury polskiej z 1866 roku napisano, że „napisał kilka dobrych powieści, z których lepszymi są „Farmazon” (1844) oraz „Silva rerum” (1842), zbiorem powiastek o jałowej treści, ale pięknie napisanych”.

W 1876 roku krakowski „Czas” w nekrologu napisał: „Adam Gorczyński należał do nielicznego grona pisarzy, którzy starali się ożywić ruch literacki w trudnych czasach cenzury i obojętności dla książek”. Józef Ignacy Kraszewski skomentował jego powieści, mówiąc: „Widać w nich niepospolity talent oraz głębokie zrozumienie sprawiedliwości przeszłości bez uprzedzeń”.

Romantyzm przyczynił się do powstania nowoczesnej ideologii narodowej oraz znacząco wpłynął na postawy światopoglądowe i polityczne w Polsce. W 2014 roku wydano wybór opowiadań i poezji Adama Gorczyńskiego. W 2021 roku opublikowano analizę jego utworów w kontekście historii lokalnej, opartą na odnalezionym archiwum parafii w Stryszowie, której kolatorami była jego rodzina. W świadomości kolejnych pokoleń „Jadam z Zatora” stał się przede wszystkim piewcą rodzimych okolic i wielbicielem ludowych podań, a także uznawany jest za twórcę oscylującego pomiędzy romantyzmem a pozytywizmem.

Na Skale Kmity, w rezerwacie krajobrazowym nad przełomem rzeki Rudawy w Garbie Tenczyńskim koło Krakowa, znajduje się wykuty w 1854 roku fragment jego archaizowanego wiersza. Poetycka apoteoza „Chleb” została ponownie opublikowana w 1918 roku. Wiersz „W grudniu!” z 1884 roku przedstawiono w 2020 roku jako przykład utworu wspierającego współczesnych studentów i pracowników ochrony zdrowia, zwracając uwagę na jego wartość w przeciwdziałaniu wypaleniu zawodowemu.

Twórczość malarska

Ideowe treści malarstwa Adama Gorczyńskiego również wpisywały się w polski romantyzm, w którym dominowały tendencje realistyczne, obiektywnie przedstawiające rzeczywistość. W tym okresie pejzaż stał się osobnym tematem w sztuce, a artyści zaczęli malować krajobrazy tak, jak je postrzegali. Typowe dla jego pejzaży były staranność wykończenia, delikatna kreska, jednolitość faktury oraz ekspresywne operowanie barwą.

Gorczyński uczył się malarstwa w Wiedniu u pejzażysty Franza Steinfelda, a także w Krakowie u Jana Nepomucena Głowackiego, nazywanego „ojcem krajobrazu polskiego”, z którym dzielił fascynację pięknem krajobrazów Podhala i Tatr. W 1862 roku opublikował wspomnienie o Głowackim, który „otworzył drogę do piękności ukrytych w Tatrach”.

Był autorem kilkuset obrazów w stylu polskiego romantyzmu, które, podobnie jak jego twórczość literacka, miały wyraźny patriotyczno-niepodległościowy charakter w kontekście politycznej sytuacji w rozbiorowej Polsce. Ukazywał życie społeczeństwa na tle lokalnego krajobrazu i historycznych zabytków. Jego obrazy często przedstawiały pejzaże rodzinnych stron, a formę artystyczną przejął od swojego mistrza Steinfelda, nawiązując do XVIII-wiecznej szkoły malarstwa alpejskiego, której cechami były malowniczość, precyzja kadrów oraz delikatność barw. Dominującym elementem kompozycji było światło, co współgrało z założeniami polskiego biedermeieru, promowanego przez Głowackiego – przyjaciela i drugiego mistrza Gorczyńskiego. Sam artysta był przekonany o powiązaniu literatury i malarstwa, co opisał w trzech rozprawach: „O Janie Nepomucenie Głowackim, artyście krakowskim, i o krajobrazie w obecnym czasie” (1862), „Obrazki rodzajowe” (1855) oraz „Pejzaż (Urywek z myśli o sztuce)” (1853).

Malował przede wszystkim olejno i akwarelą, koncentrując się na pejzażach, często z motywami architektonicznymi. W albumie „Galicyja w obrazach” zamieścił 14 rysunków (litografii) z okolic Krosna, Nowego Sącza, Jasła, Tarnowa, Krynicy i Tatr. W Muzeum Narodowym w Krakowie znajdują się jego prace, takie jak „Droga do Morskiego Oka w Tatrach” oraz „Kościół Dominikanów w Krakowie po pożarze 1850 roku”. Biblioteka Jagiellońska posiada „Widok Sanoka”, „Krajobraz górski”, „Zamek Herburtów pod Dobromilem”, a Ossolineum przechowuje rysunki przedstawiające „Czorsztyn – ruiny zamku”, „Czorsztyn”, „Kościół Mariacki w Krakowie”, „Bielany w Krakowie” oraz „Pieskowa Skała” (na odwrocie rysunku napis: „malował z natury Adam Gorczyński, uczeń Steinfelda”). W Muzeum Podhalańskim w Nowym Targu znajduje się obraz „Widok na Tatry” oraz „Nowy Targ”. Gorczyński wystawiał swoje malarstwo także w Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, którego był współzałożycielem i wieloletnim członkiem zarządu. Pod pseudonimem „A* z Galicyi” w 1854 roku wystawił w salonie Towarzystwa takie prace jak „Widok Kalwarii Zebrzydowskiej”, „Droga do Morskiego Oka w Tatrach”, „Widok Czerwonego Klasztoru z Gór Pienin” oraz „Czarny Dunajec”. W 1855 roku zaprezentował „Babią Górę o rannej porze”, „Futor Mohorta”, „Monaster Mohorta”, „Czchów”, „Brzegi Dunajca” oraz „Melsztyn”. Obrazy Gorczyńskiego są dostępne na rynku dzieł sztuki.

Zarówno malarstwo, jak i literatura były dla niego sztuką, której głównym zadaniem było moralno-wychowawcze oddziaływanie na odbiorców. Romantyczny sarmatyzm Gorczyńskiego przejawiał się w umiłowaniu folkloru zachodniej Galicji, lokalnego kolorytu, sielskiego krajobrazu oraz historii ziemi rodzinnej. Wspierał młodych malarzy zainteresowanych polskimi pejzażami.

W kościele parafialnym w Bolechowicach znajduje się obraz „Madonna z Dzieciątkiem”, prawdopodobnie autorstwa Adama Gorczyńskiego. Malarstwo to należało do rodziny Gorczyńskich w Brzeźnicy, skąd, po konfiskacie majątku przez okupantów, zabrał je wnuk Adama, pułkownik Zygmunt Gorczyński (1881–1962), i w 1943 roku przekazał parafii w Bolechowicach.

Działalność polityczna i społeczna

Od początku lat czterdziestych XIX wieku Adam Gorczyński nawiązał przyjaźń i współpracę z cieszyńskim adwokatem, słowianofilem i politykiem Ludwikiem Kluckim, który będąc Morawianinem, uważał środowisko polskie za własne. Obaj byli związani z ugrupowaniem księcia Jerzego Lubomirskiego, które promowało ideę jedności austriackich Słowian pod habsburską monarchią. W 1848 roku Gorczyński, razem z wadowickim społecznikiem ks. Wacławem Wąsikiewiczem, redagował w Wadowicach „Tygodnik Wiejski”, skierowany do chłopów, mający na celu „uszlachetnienie ich uczuć w duchu solidarności społecznej” w obliczu sytuacji po powstaniu chłopskim (rzezi galicyjskiej) w 1846 roku. W tym samym roku został wybrany „prezydującym” wadowickiej Rady Narodowej i uczestniczył w Zjeździe Słowiańskim w Pradze.

Gorczyński publikował teksty na aktualne tematy społeczne i polityczne w „Dzienniku Mód Paryskich”, piśmie wydawanym we Lwowie w latach 1840–1849, którego tytuł służył jako kamuflaż przed czujnością austriackiej cenzury. Od 1848 roku był aktywnym członkiem Galicyjskiego Towarzystwa Gospodarskiego i należał do krakowskiego Towarzystwa Rolniczego. W latach 1855–1856 pełnił funkcję prezesa galicyjskiego Towarzystwa Leśniczego. Od 1850 roku był konserwatorem zabytków w okręgu wadowickim i bocheńskim. Inicjował zbiórkę publiczną na pomnik swojego przyjaciela Wincentego Pola. W 1854 roku był współzałożycielem Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie. W 1876 roku ufundował szkołę podstawową w Brzeźnicy oraz szkołę rolniczą w Czernichowie, a także był kolatorem kościoła w Marcyporębie.

Upamiętnienie

W czasie II wojny światowej dwór w Brzeźnicy oraz cały majątek zostały odebrane przez Niemców ówczesnemu właścicielowi, wnukowi Adama, Zygmuntowi Gorczyńskiemu, pułkownikowi Wojska Polskiego w stanie spoczynku. Po wojnie dwór w Brzeźnicy uległ ruinie z powodu różnych użytkowników, a pomnik na grobie Adama Gorczyńskiego został rozebrany na początku lat 70. XX wieku.

Po długim zapomnieniu Adam Gorczyński powrócił do zbiorowej pamięci. W 2012 roku ukazało się zaktualizowane opracowanie jego twórczości, które przyczyniło się do nadania mu tytułu „niezwykłej postaci życia duchowego z naszego regionu” i patronatu wystawy malarskiej „Urocze zabytki Doliny Karpia” w Tomicach koło Wadowic. Gminna Biblioteka Publiczna w Brzeźnicy, dzięki lokalnym inicjatywom, opublikowała w 2014 roku monografię „Romantyk z Brzeźnicy”, w której zawarto również wybór twórczości pisarskiej Gorczyńskiego. 29 maja 2015 roku w dawnym spichlerzu w Brzeźnicy, jedynej pozostałości po majątku rodu Gorczyńskich, odbyła się pierwsza edycja Wojewódzkiego Konkursu Recytatorskiego imienia Adama Gorczyńskiego. Tego samego roku, 14 października, imię Adama Gorczyńskiego nadano Gimnazjum (Zespół Szkolno-Przedszkolny) w Brzeźnicy oraz jednej z ulic. Konkursy recytatorskie odbywały się w Spichlerzu także w kolejnych latach.