Adam Czerniaków

Adam Abram Czerniaków

Adam Abram Czerniaków (ur. 30 listopada 1880 w Warszawie, zm. 23 lipca 1942 tamże) był polsko-żydowskim inżynierem, nauczycielem, działaczem gospodarczym i społecznym, politykiem, publicystą oraz autorem wierszy okolicznościowych. W trakcie obrony Warszawy we wrześniu 1939 roku pełnił funkcję komisarycznego prezesa Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie, a w czasie okupacji niemieckiej, od 1939 do 1942 roku, przewodniczył warszawskiemu Judenratowi.

Pochodził z średniozamożnej rodziny żydowskiej. Studiował chemię na Warszawskim Instytucie Politechnicznym oraz Wyższej Szkole Technicznej w Dreźnie, gdzie uzyskał tytuł inżyniera. Już w czasach studenckich angażował się w działalność społeczną, początkowo przynależąc do kręgów postępowych, które promowały integrację i asymilację Żydów. Z biegiem czasu jednak zbliżył się do żydowskich środowisk narodowych. Wspierał polskie dążenia niepodległościowe, co doprowadziło do jego represjonowania przez władze carskie. W pierwszych latach odrodzonej Polski pracował w Ministerstwie Robót Publicznych oraz w polskiej sekcji Jointu, uczestnicząc w odbudowie kraju po wojnie. Był jednym z liderów żydowskiego ruchu rzemieślniczego.

W latach 1927–1934 zasiadał w warszawskiej Radzie Miejskiej, a w 1930 roku zdobył mandat w wyborach uzupełniających do Senatu, jednak ze względu na rozwiązanie parlamentu nie zdążył objąć swojego miejsca. W 1937 roku został członkiem tymczasowego zarządu komisarycznego Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie.

Podczas obrony Warszawy we wrześniu 1939 roku prezydent miasta, Stefan Starzyński, mianował go komisarycznym prezesem gminy żydowskiej. Po kapitulacji stolicy został wyznaczony na przewodniczącego warszawskiego Judenratu, gdzie starał się prowadzić politykę pragmatyczną, unikając bezpośredniej konfrontacji z Niemcami, a jednocześnie starając się łagodzić ich zarządzenia i ratować jak najwięcej istnień ludzkich. Został dwukrotnie pobity i na krótko uwięziony. Krytykowano go zarówno przez żydowskie podziemie, jak i przez większość mieszkańców warszawskiego getta. W dniu 23 lipca 1942 roku, w drugim dniu wielkiej akcji deportacyjnej w getcie, popełnił samobójstwo, nie chcąc współpracować z Niemcami przy wywózkach Żydów do obozu zagłady w Treblince.

Od 6 września 1939 roku do dnia swojej śmierci prowadził dziennik, który uznawany jest za jeden z najważniejszych dokumentów dotyczących historii warszawskiego getta.

Życiorys

Dzieciństwo i korzenie rodzinne

Adam Czerniaków urodził się 30 listopada 1880 roku w Warszawie jako najstarszy z czworga dzieci Arona Czerniakowa (ok. 1856–1927) i jego żony Pessy z d. Reinmic (ok. 1861–1920). Przy narodzinach nadano mu imię Abram, którego używał w oficjalnej korespondencji przynajmniej do 1913 roku.

Wywodził się z rodziny żydowskiej, która osiedliła się w Warszawie co najmniej od lat 20. XIX wieku. Jego przodkowie, zajmujący się handlem, zdobyli znaczny majątek. Pradziadek, Szyja Jakubowicz Czerniaków, zainwestował w nieruchomości, a niektórzy z jego synów, w tym dziadek Adama, Mosze Hersz, aktywnie uczestniczyli w życiu żydowskiej społeczności Warszawy. Aron Czerniaków kontynuował te tradycje, głównie zajmując się handlem masłem.

Adam Czerniaków dorastał w okolicy, gdzie mieszkała zarówno ludność polska, jak i żydowska. Jego ojciec prawdopodobnie był wyznawcą chasydyzmu, podczas gdy matka bardziej akcentowała polskość. Język polski był jej pierwszym językiem, co wpłynęło na to, że w rodzinie Czerniakówowie posługiwali się głównie tym językiem, co sprawiło, że Adam również opanował go jako pierwszy, chociaż znał także jidysz.

Edukacja i początki pracy zawodowej

Brak jest informacji na temat wczesnych lat edukacji Adama Czerniakowa. Przypuszcza się, że najpierw uczęszczał do szkoły elementarnej, a potem zapewne ukończył warszawskie gimnazjum. W 1897 roku wstąpił do liceum handlowego F. Laskusa. Początkowo miał trudności w nauce, jednak jego oceny poprawiły się, co pozwoliło mu na zdanie końcowego egzaminu w 1900 roku z dobrym wynikiem.

Po ukończeniu liceum na rok przerwał naukę, prawdopodobnie z powodu ograniczeń dotyczących przyjmowania Żydów na uczelnie wyższe nałożonych przez władze carskie. W 1901 roku podjął studia na Warszawskim Instytucie Politechnicznym im. Cesarza Mikołaja II, gdzie ostatecznie zapisał się na Wydział Chemiczny z powodu dyskryminacyjnych limitów.

W 1905 roku instytut został zamknięty z powodu rewolucji, co skłoniło Czerniakowa do wyjazdu do Niemiec w celu kontynuacji studiów. Najprawdopodobniej w latach 1907/1908 studiował w Wyższej Szkole Technicznej w Dreźnie, gdzie uzyskał tytuł inżyniera dyplomowanego. Po powrocie do Królestwa Polskiego nie podjął pracy w rodzinnym biznesie, lecz zaangażował się w działalność społeczno-naukową jako wykładowca oraz nauczyciel w Szkole Rzemieślniczej im. Ludwika Natansona.

W 1909 roku został aresztowany przez władze carskie pod zarzutem uczestnictwa w nielegalnej działalności niepodległościowej, ale szybko wznowił studia na Politechnice Warszawskiej, kończąc je w 1912 roku. Jego praca dyplomowa dotyczyła powstawania pirolu.

W 1913 roku współpracował z czasopismem rzemieślniczym „Handel un Meloche” oraz z żydowskim klubem rzemieślniczym w Warszawie, gdzie aktywnie wspierał działalność klubu, a w 1917 roku stanął na czele Centralnego Związku Rzemieślniczego.

W 1919 roku otrzymał nagrodę za pracę naukową pt. „Silniki wybuchowe”.

W odrodzonej Polsce

Udział w odbudowie zniszczeń wojennych

W maju 1919 roku Czerniaków rozpoczął pracę w Ministerstwie Robót Publicznych, gdzie pełnił funkcję kierownika Biura Statystycznego przy Sekcji Odbudowy. Z tego okresu zachowały się jego artykuły dotyczące zniszczeń wojennych w Polsce. W czerwcu 1921 roku przeszedł do polskiej sekcji American Jewish Joint Distribution Committee (Joint), gdzie odpowiadał za usuwanie szkód materialnych poniesionych przez żydowskie społeczności podczas wojny.

W 1925 roku przeszedł do Banku dla Spółdzielni S.A., gdzie brał udział w organizacji konferencji oraz utrzymywał kontakty z organami publicznymi i żydowskimi instytucjami. Pracę w banku zakończył w połowie 1928 roku.

Działalność w ruchu rzemieślniczym

Po odzyskaniu niepodległości Czerniaków kontynuował działalność w żydowskim ruchu rzemieślniczym. W 1919 roku doszło do rozłamu w Centralnym Związku Rzemieślniczym, w wyniku czego Czerniaków odegrał kluczową rolę w zjednoczeniu obu organizacji, tworząc Centralny Związek Rzemieślników Żydów w Polsce.

Przez cztery lata był jednym z głównych liderów żydowskiego ruchu rzemieślniczego w II Rzeczypospolitej, reprezentując go w kontaktach z władzami państwowymi oraz organizacjami polskimi. W 1926 roku uczestniczył w otwarciu Banku Zrzeszonych Rzemieślników. Po pewnym czasie, w 1929 roku, zrezygnował z działalności w organizacji.

W 1927 roku zajął miejsce po ojcu w Stowarzyszeniu Wzajemnej Pomocy na Wypadek Śmierci „Ostatnia Wzajemna Przysługa”. W latach 1929–1930 angażował się w Centralny Komitet Pomocy Żydom m.st. Warszawy, który wspierał warszawskich Żydów w czasie kryzysu gospodarczego.

Działalność polityczna

W 1918 roku Czerniaków zaangażował się w kampanię wyborczą do rady Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie, jednak wybory się nie odbyły. W 1919 roku kandydował do warszawskiej Rady Miejskiej, ale nie zdobył mandatu. Podczas wyborów w czerwcu 1924 roku, po ogłoszeniu wyników, Czerniaków pomógł w uzyskaniu miejsc w radzie gminy dla rzemieślników.

W 1927 roku z ramienia zjednoczonego Centralnego Związku Rzemieślników Żydów wystartował w wyborach do warszawskiej Rady Miejskiej i zdobył mandat.

Po wyborach w 1928 roku Czerniaków kandydował do Senatu, jednak nie zdobył mandatu. W 1930 roku, podczas „wyborów brzeskich”, również nie osiągnął sukcesu. W 1931 roku aktywnie wspierał kampanię wyborczą „listy opozycji rzemieślniczej” w wyborach do Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie.

Na początku lat 30. zaczął wycofywać się z życia politycznego, choć w 1939 roku rozważał kandydowanie do Senatu.

Praca w „Zahanie” i zarządzie komisarycznym Gminy Wyznaniowej Żydowskiej

W 1932 roku Czerniaków podjął pracę w Polskim Towarzystwie Handlu Kompensacyjnego („Zahan”). W 1936 roku po wyborach do rady Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie, które zakończyły się brakiem wyboru przewodniczącego, władze sanacyjne powołały tymczasowy zarząd komisaryczny, z którym Czerniaków zdecydował się współpracować, mając nadzieję na pomoc dla społeczności żydowskiej.

W tymczasowym zarządzie Czerniaków nadzorował szkolnictwo, a także sprawy związane z upamiętnieniem historii Żydów polskich. Uczestniczył w delegacjach do władz sanacyjnych i starał się utrzymywać dobre relacje z nimi, a jednocześnie występował przeciwko dyskryminacji Żydów.

II wojna światowa

Wrzesień 1939 roku

29 sierpnia 1939 roku Czerniaków uczestniczył w patriotycznej manifestacji, a po rozpoczęciu wojny pozostał w Warszawie, gdzie przejął kierownictwo nad strukturami gminy po zniknięciu Maurycego Mayzela. 20 września 1939 roku został mianowany komisarycznym prezesem Gminy Wyznaniowej Żydowskiej przez Stefana Starzyńskiego.

10 września Czerniaków wstąpił do Straży Obywatelskiej, gdzie uczestniczył w działaniach przeciwlotniczych. 11–12 września był zaangażowany w organizację Żydowskiego Komitetu Obywatelskiego.

Przewodniczący Judenratu

1 października 1939 roku Czerniaków został przewodniczącym warszawskiego Judenratu, gdzie jego zadaniem było wdrażanie zarządzeń okupanta. Początkowo zakładał, że Judenrat będzie pełnił funkcję podobną do przedwojennego zarządu Gminy. Starał się podejmować decyzje kolegialnie, jednak z czasem zaczął działać bardziej samodzielnie, podejmując kluczowe decyzje z zaufanymi współpracownikami.

Czerniaków dążył do pragmatycznej współpracy z Niemcami, płacąc kontrybucje i starając się łagodzić zarządzenia okupanta, a także podejmując starania, aby zniwelować skutki działań niemieckich.

Judenrat był nadzorowany przez niemiecką administrację cywilną, a Czerniaków musiał zmagać się z wieloma trudnościami, w tym z korupcją wśród urzędników. Krytyka wobec niego narastała, a jego decyzje były czasami postrzegane jako kontrowersyjne.

Wobec utworzenia getta

W listopadzie 1939 roku Czerniaków podjął działania, aby zapobiec utworzeniu getta, jednak jego próby były chwilowe. 2 października 1940 roku gubernator Ludwig Fischer podpisał zarządzenie o utworzeniu „dzielnicy żydowskiej”, co doprowadziło do zamknięcia bram getta 16 listopada tego samego roku.

W getcie Czerniaków starał się prowadzić politykę pragmatyczną, unikając konfrontacji z Niemcami. Podejmował działania mające na celu zwiększenie racji żywnościowych i poprawę warunków życia mieszkańców getta, jednak jego starania często kończyły się niepowodzeniem.

Czerniaków angażował się w pomoc dzieciom, organizując sierocińce i starając się poprawić ich sytuację, a także starał się wspierać żydowską inteligencję i artystów.

Śmierć

W lipcu 1942 roku Czerniaków obawiał się zbliżającego się „wysiedlenia”. Po spotkaniu z niemieckimi funkcjonariuszami, którzy zapewniali go o braku planów deportacyjnych, Czerniaków próbował uspokoić mieszkańców getta. Jednak 21 lipca 1942 roku Niemcy aresztowali 60 ważnych osobistości getta, co doprowadziło do zaostrzenia sytuacji.

23 lipca Czerniaków, po krótkiej rozmowie z esesmanami, w której poinformowano go o zwiększeniu kontyngentu osób przeznaczonych do deportacji, popełnił samobójstwo, zażywając cyjanek potasu. Na stole pozostawił dwa listy pożegnalne, w których wyrażał swoje uczucia i myśli.

Rodzina i życie prywatne

Adam Czerniaków miał trzy młodsze siostry: Różę, Anielę i Marię. Tylko najmłodsza z nich przeżyła wojnę. 24 lipca 1912 roku ożenił się z Felicją Zwayer. Z ich małżeństwa urodził się syn, Jan. Felicja zdołała uciec z getta i ukrywała się przez resztę wojny, natomiast Jan Czerniaków zmarł w 1942 roku w Kirgistanie na tyfus.

Dziennik

Czerniaków prowadził osobisty dziennik od 6 września 1939 roku do 23 lipca 1942 roku, w którym rejestrował wydarzenia związane z gettem oraz swoje osobiste refleksje. Po jego śmierci dziennik został przekazany żonie, a później trafił do Żydowskiego Instytutu Historycznego.

Oceny postaci Czerniakowa

Czerniaków był obiektem zarówno krytyki, jak i uznania. Jako przewodniczący Judenratu był oskarżany o słabość wobec Niemców, a także o brak skuteczności w działaniach na rzecz społeczności żydowskiej. Jego samobójstwo w 1942 roku budziło kontrowersje i było różnie interpretowane. W miarę upływu czasu oceny jego postaci stały się bardziej zrównoważone.

Upamiętnienie

Imię Adama Czerniakowa zostało uhonorowane w Holu Imion w instytucie Jad Waszem w Jerozolimie. W 2020 roku zorganizowano Marsz Pamięci ku jego czci.

Odniesienia w kulturze

Postać Czerniakowa była inspiracją dla wielu dzieł artystycznych, w tym filmu biograficznego Korczak w reżyserii Andrzeja Wajdy oraz dramatu wojennego Uprising.

Publikacje

Czerniaków był autorem licznych prac naukowych oraz publicystycznych. Jego prace były publikowane w czasopismach takich jak „Izraelita” i „Nasze Życie”.