Adam Czartkowski

Adam Marian Czartkowski

Adam Marian Czartkowski (urodzony 17 sierpnia 1881 roku w Borszczach, w guberni kijowskiej, zmarły 29 maja 1958 w Warszawie) był polskim botanikiem, historykiem kultury, publicystą politycznym, znawcą oraz tłumaczem literatury, a także nauczycielem i wykładowcą.

Młodość i studia

Adam Czartkowski pochodził z rodziny Juliana (zmarłego w 1891 roku, uczestnika powstania listopadowego, odznaczonego Krzyżem Złotym Orderu Virtuti Militari w wieku szesnastu lat) oraz Mauryli z Nowickich. W 1899 roku ukończył gimnazjum w Białej Cerkwi, a następnie studiował na Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim, gdzie w 1904 roku uzyskał stopień kandydata nauk przyrodniczych. Jego specjalizacją była anatomia i fizjologia roślin, pod opieką prof. Dymitra I. Iwanowskiego, odkrywcy wirusów, oraz dr. Michaiła S. Cwieta, wynalazcy chromatografii. Dodatkowe studia odbył w Pradze i Wiedniu.

Praca zawodowa

W latach 1905–1909 pracował jako nauczyciel przyrody w prywatnych szkołach w Warszawie. Był także aktywnym członkiem Towarzystwa Kultury Polskiej (w latach 1906–1913). W tym samym czasie prowadził działalność naukowo-publicystyczną, publikując w latach 1902–1910 około 30 artykułów, tłumaczeń i streszczeń prac naukowych w piśmie „Wszechświat”. Opracował również teksty z zakresu biologii w Wielkiej Encyklopedii Powszechnej Saturnina Sikorskiego. Wykładał anatomię i fizjologię roślin na Wydziale Przyrodniczym Towarzystwa Kursów Naukowych w Warszawie (1911–1918), a później na Wyższej Szkole Ogrodniczej w Warszawie. 1 sierpnia 1919 roku przeszedł do Państwowego Gimnazjum im. Tadeusza Reytana w Warszawie, gdzie nauczał przyrodoznawstwa. W 1920 roku, po wybuchu wojny polsko-sowieckiej, zgłosił się na ochotnika do Wojska Polskiego.

Okres gdański

Po dziewięciu latach w Gimnazjum im. T. Reytana, 1 lutego 1928 roku został urlopowany i wysłany przez Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego do Gimnazjum Polskiej Macierzy Szkolnej w Gdańsku jako nauczyciel nauk przyrodniczych, a także objął stanowisko wicedyrektora. Okres pobytu w Gdańsku okazał się niezwykle płodny w jego życiu, umożliwiając rozwój jego wszechstronnych zainteresowań. W 1929 roku wstąpił do Towarzystwa Przyjaciół Nauki i Sztuki, gdzie pełnił różne funkcje, w tym sekretarza generalnego i wiceprezesa. Jako inicjator wielu projektów naukowych oraz organizator imprez kulturalnych, wyróżnił się w tym czasie. W latach 1929–1930 przewodniczył Komitetowi dla Popierania Sztuki Polskiej w Gdańsku, co zaowocowało wystawami teatralnymi i malarskimi. Inicjował także spis druków z XV–XVIII wieku znajdujących się w Bibliotece Miejskiej w Gdańsku. Jego działania przyczyniły się do publikacji listów S. Przybyszewskiego oraz przygotowania „Archiwum Wybickiego”, które ukazało się po wojnie. Był także współtwórcą publikacji „Monumenta Poloniae Maritima”, wydawanej w latach 1951–1959.

Od 1931 do września 1939 roku Adam Czartkowski pełnił rolę korespondenta „Kuriera Warszawskiego”, gdzie pod wieloma pseudonimami publikował artykuły dokumentujące narastający konflikt, który doprowadził do II wojny światowej. Ostatni pociąg do Warszawy wyruszył 31 sierpnia 1939 roku.

W trakcie wojny, poszukiwany przez gestapo, ukrywał się w Kazimierzu nad Wisłą, Piotrkowie Trybunalskim, Częstochowie, a ostatecznie w Warszawie u swojej córki Zofii, z którą przetrwał całe powstanie warszawskie. Stracił żonę Marię podczas ewakuacji w Piotrkowie, na końcu powstania.

Okres powojenny

Po zakończeniu wojny nie wrócił do Gdańska, pozostając honorowym członkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauki i Sztuki. Osiedlił się w Łodzi, gdzie zorganizował Wydział Farmaceutyczny Uniwersytetu Łódzkiego jako kierownik Zakładu Botaniki, a następnie pracował w Akademii Medycznej jako kierownik Katedry Botaniki Farmaceutycznej oraz dziekan Wydziału. Prowadził również popularne wykłady w Towarzystwie Wiedzy Powszechnej. Dzięki jego staraniom powstała Biblioteka Wydziału Farmaceutycznego w Łodzi, znajdująca się przy ulicy Matejki, która posiada tablicę ku jego czci z popiersiem Karola Tchorka.

Prof. Adam Czartkowski był pasjonatem humanistyki, historykiem kultury, literatury i obyczajowości polskiej, a także znawcą XIX-wiecznego pamiętnikarstwa. Publikował odnalezione listy oraz utwory takich twórców jak Cyprian Norwid (poświęcił mu wiele artykułów), J.W. Goethe, J.I. Kraszewski, T. Zan, M. Szymanowska, K. Ujejski i inni. W polskiej prasie literackiej pisał liczne artykuły o różnych postaciach kultury polskiej, zarówno znanych, jak i zapomnianych. Był także zapalonym melomanem, opracowując monografie Chopina i Beethovena. Niestety, jego tysiącstronicowa kronika życia i twórczości Cypriana Norwida oraz jedenaście tomów pamiętnika „To, co przeżyłem” (1900–1944) zostały zniszczone przez Niemców wraz z Biblioteką Krasińskich po powstaniu. Zginęły również jego zbiory biblioteczne, liczące kilka tysięcy tomów, gromadzone od początku XX wieku.

Zmarł 29 maja 1958 roku w Warszawie, a jego prochy spoczęły, zgodnie z ostatnią wolą, w alei zasłużonych na cmentarzu Doły w Łodzi (kwatera VII-4-4).

Jego córka Zofia Jeżewska (1911–1995) była znaną dziennikarką, pisarką i krytykiem sztuki, a wnuk Krzysztof Andrzej Jeżewski (ur. 1939) jest poetą, tłumaczem i eseistą.

Dzieła

Prace naukowe

Doświadczenia z fizjologii roślin, 1910
Ćwiczenia z anatomii roślin z atlasem, 1912

Prace edytorskie

Wespół z Henrykiem Mościckim:

Stanisław Morawski, Kilka lat młodości mojej w Wilnie, Warszawa 1924, 2 wyd. Warszawa 1959
Stanisław Morawski, W Peterburku 1827–1938. Wspomnienia pustelnika i koszałki kobiałki, Poznań 1928
Stanisław Morawski, Szlachta bracia, Poznań 1930
Gabriela z Güntherów Puzynina, W Wilnie i w dworach litewskich, Wilno 1928

Indywidualnie:

Pan na Tulczynie. Wspomnienia o Stanisławie Szczęsnym Potockim, jego rodzinie i dworze, Lwów-Poznań 1925
Obłąkania serdeczne. Kilka historii miłosnych z przeszłości wydobytych, Lwów 1926
August Iwański [senior], Pamiętniki (1832–1876), Warszawa 1928
Opowieści miłosne, Poznań 1929
Księżna Łowicka. Portret biograficzny (1791–1831), Poznań 1930
Gdańsk przed burzą. Korespondencje dla „Kuriera Warszawskiego”. Część I: 1931–1934, Gdańsk 2016
Gdańsk przed burzą. Korespondencje dla „Kuriera Warszawskiego”. część II: 1935–1939, Gdańsk 2019

Wespół z córką, Zofią Jeżewską:

Chopin żywy w swoich listach i w oczach współczesnych, Warszawa 1958
Fryderyk Chopin (wydanie rozszerzone, pod tym tytułem, siedem wydań do 2012)
Wydane pośmiertnie w opr. Krzysztofa A. Jeżewskiego:
Beethoven. Próba portretu duchowego, Warszawa 2010

Przekłady

Maurice Maeterlinck, Życie mrówek (wespół z Marią Czartkowską), Warszawa 1930, 2 wyd. Łódź 1958, 3 wyd. Warszawa 2018
Jean Fabre, Owady, Warszawa 1946
Marcel Prenant, Darwin, Warszawa 1947

Ordery i odznaczenia

Order Sztandaru Pracy II klasy (9 lipca 1954)
Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (22 lipca 1950)
Złoty Krzyż Zasługi
Srebrny Wawrzyn Akademicki (5 listopada 1935)
Medal 10-lecia Polski Ludowej (13 stycznia 1955)
Odznaka „Zasłużony Popularyzator Wiedzy TWP”

Przypisy

Bibliografia

B. Janik, Adam Czartkowski, sekretarz generalny i inicjator wielu przedsięwzięć, „Rocznik Gdański”, t. XXXII: 1972 z. 1; Kronika Tow. Przyjaciół Nauki i Sztuki za lata 1929–1938, „Rocznik Gdański” t. IV–XII.
B. Maciejewski, Profesor Adam Czartkowski, „Kaszëbe” R. 5: 1961 nr 22.
Arch. PAN, Czartkowski A. To, co przeżyłem z. 1–3 sygn. 21.
Politisches Archiv Berlin, Gen. Kons. Danzig P 65 I 14, Bd IV: opinia o działalności A. Czartkowskiego.
B. Broda, Profesor Adam Czartkowski jako przyrodnik i humanista, „Wszechświat” 1968 nr 9.
Zakład Hist. Farmacji AM w Łodzi: H. Stańczyk, Prof. Adam Czartkowski (1881–1958), 1969, maszynopis.
H. Stępniak, Adam Marian Czartkowski, w: Działacze polscy i przedstawiciele RP w Wolnym Mieście Gdańsku, Gdańsk 1974 s. 51–57 (fot.).
H. Stępniak, Czartkowski Adam Marian, [w:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, Gdańsk 1992 s. 274–275.
K. A. Jeżewski, Mój dziadek Adam Czartkowski (poemat), „Tygiel Kultury” nr 4–6 (88-90), Łódź 2003, s. 150–157; przedruk: Żagle niebieskie Toruń 2008, s. 72–88.