Adam Ciołkosz

Adam Witold Maria Ciołkosz

Adam Witold Maria Ciołkosz, znany również jako Kremerowski (ur. 5 stycznia 1901 w Krakowie, zm. 1 października 1978 w Londynie) był polskim instruktorem harcerskim, porucznikiem piechoty Wojska Polskiego, publicystą oraz jednym z liderów Polskiej Partii Socjalistycznej zarówno w kraju, jak i na emigracji. W latach 1928-1930 był posłem na Sejm II i III kadencji w II RP oraz członkiem Komitetu dla Spraw Kraju od 28 stycznia 1941 roku.

Był mężem Lidii Ciołkosz oraz bratem konstruktora lotniczego Zbysława Ciołkosza.

Życiorys

Adam Ciołkosz przyszedł na świat w Krakowie w rodzinie o silnych tradycjach demokratycznych i niepodległościowych. Jego ojciec, Kacper, był aktywnym działaczem społecznym, a matka, Maria z Idzikowskich, była córką powstańca styczniowego. W 1903 roku rodzina Ciołkoszów osiedliła się w Tarnowie, gdzie Adam ukończył gimnazjum, a następnie podjął studia na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego. W czasie nauki w gimnazjum, w 1911 roku, dołączył do I Drużyny Skautowej im. Zawiszy Czarnego, a później założył I Drużynę Harcerską w Zakopanem, którą później prowadził Andrzej Małkowski. W trakcie I wojny światowej przebywał z rodziną w Wiedniu, gdzie pomógł utworzyć Drużynę Harcerską im. Jana Sobieskiego. W latach 1917-1918 pełnił obowiązki komendanta „Dzielnicy Tarnowskiej”, co przyczyniło się do rozwoju skautingu w regionie. Od stycznia 1918, razem z harcerzami Jerzym Braunem i Janem Ozimkiem, redagował w Tarnowie pismo szkolne „Młodzież Sobie”. We wrześniu 1918 utworzył z grupą starszych harcerzy Pogotowie Narodowe, które wspólnie z POW rozbroiło austriackie posterunki w Tarnowie w nocy z 30 na 31 października 1918. Kilka dni później, 13 listopada 1918 roku, wyruszył z grupą 26 harcerzy do Lwowa, gdzie brał udział w walkach o miasto. W 1919 roku, po zdaniu matury, został mianowany podporucznikiem. W trakcie wojny polsko-bolszewickiej zorganizował cztery kompanie karabinów maszynowych w 205 pułku piechoty i brał udział w walkach o Grodno, Wilno oraz w obronie Warszawy. W bitwie nad Niemnem, dowodząc półbatalionem, został ranny.

Następnie, w 1921 roku, wziął udział w III powstaniu śląskim, dowodząc pociągiem pancernym podczas bitwy o górę św. Anny. Za swoje zasługi w powstaniu otrzymał Śląską Wstęgę Waleczności i Zasługi.

W okresie przed plebiscytem na Warmii i Mazurach, popularyzował i organizował ruch harcerski w tym regionie, pełniąc funkcję komendanta Naczelnej Komendy Organizacji Harcerskiej. Uczestniczył również w akcji plebiscytowej, gdzie został tymczasowo aresztowany w Kwidzynie.

Po zakończeniu działań wojennych, ukończył naukę na Uniwersytecie Jagiellońskim oraz Szkołę Nauk Politycznych w Krakowie.

W 1924 roku był oficerem rezerwy 3 pułku piechoty Legionów w Jarosławiu. Dziesięć lat później, w stopniu porucznika, zajął 778 lokatę na liście starszeństwa oficerów pospolitego ruszenia piechoty, pozostając na ewidencji Powiatowej Komendy Uzupełnień w Tarnowie z przydziałem mobilizacyjnym do Oficerskiej Kadry Okręgowej Nr V.

Ruch socjalistyczny

Od czasów studenckich Adam Ciołkosz był zaangażowany w działalność socjalistyczną. W 1921 roku wstąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej, gdzie został przewodniczącym Sekcji Akademickiej. Jednocześnie był działaczem Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej, pełniąc m.in. funkcję członka Komitetu Wykonawczego, przedstawiciela w Międzynarodowym Biurze Młodzieży oraz redaktora pisma „Głos Niezależny”. W 1921 roku w Krakowie zainicjował ruch Wolnego Harcerstwa, który miał na celu odnowienie oficjalnego harcerstwa. Redagował pismo „Płomienie” oraz „Listy do Starszych Harcerzy”. Opuścił tę organizację z powodu dywersji ze strony Komunistycznego Związku Młodzieży Polskiej, która dążyła do przekształcenia ruchu harcerskiego w struktury polityczne o charakterze komunistycznym.

W 1924 roku Ciołkosz został redaktorem socjalistycznego dziennika „Naprzód” oraz sekretarzem Zarządu Głównego Towarzystwa Uniwersytetu Ludowego im. Adama Mickiewicza w Krakowie.

W wieku 27 lat został wybrany na posła z listy PPS w wyborach parlamentarnych w 1928 roku. W Sejmie pełnił funkcję sekretarza Związku Parlamentarnego Polskich Socjalistów. W kolejnych wyborach w 1930 roku zdobył mandat z unieważnionej później listy Centrolewu. 18 czerwca 1930 roku padł ofiarą napadu ze strony „nieznanych sprawców”. W nocy z 9 na 10 września 1930 roku został aresztowany za działalność antysanacyjną i osadzony w twierdzy w Brześciu. Wiadomość o jego aresztowaniu wywołała zamieszki w Tarnowie, które zostały stłumione przez policję. Został zwolniony za kaucją 24 grudnia 1930 roku. Mimo aresztowania, został ponownie wybrany posłem do Sejmu, a lista Centrolewu w Tarnowie uzyskała rekordowy wynik 65 tysięcy głosów.

Oskarżony o przygotowywanie zbrojnego zamachu, został skazany w procesie brzeskim w 1932 roku na trzy lata więzienia oraz dziesięć lat pozbawienia praw obywatelskich. Po uprawomocnieniu się wyroku w 1933 roku odbywał karę w więzieniach w Tarnowie, Krakowie i Wiśniczu, a zwolniono go jesienią 1934 roku.

Od 1930 roku przewodniczył Okręgowemu Komitetowi Robotniczemu PPS w Tarnowie, a od kwietnia 1936 do 1939 roku kierował Okręgowym Komitetem Robotniczym PPS Ziemi Krakowskiej. Od stycznia 1936 roku był przewodniczącym krakowskiego Zarządu Oddziału Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego, a także Robotniczego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci w Krakowie. W Tarnowie był również kierownikiem Rady Klasowych Związków Zawodowych.

W 1938 roku, w wyborach samorządowych, władze unieważniły kandydaturę Ciołkosza na radnego w Krakowie, jednak uzyskał mandat radnego w Tarnowie, który również został unieważniony. 28 marca 1938 roku sąd okręgowy w Tarnowie skazał Adama Ciołkosza na 8 miesięcy pozbawienia wolności bez zawieszenia za obrazę prezydenta Rzeczypospolitej na zgromadzeniu publicznym oraz rozpowszechnianie fałszywych informacji mogących wywołać niepokój publiczny.

W latach 1931-1939 był członkiem Rady Naczelnej i Centralnego Komitetu Wykonawczego PPS.

Okupacja niemiecka i czasy powojenne

Po wybuchu II wojny światowej, Adam Ciołkosz uniknął aresztowania przez gestapo, uciekając pieszo z żoną Lidią i synem do Lwowa, skąd przedostał się przez Rumunię na Zachód. W lutym 1940 roku dotarł do Paryża, a następnie do Londynu. Tam aktywnie działał politycznie, zostając sekretarzem Komitetu Zagranicznego PPS w Paryżu, a potem w Londynie. W komitecie miał pełnomocnictwa do reprezentowania podziemnej PPS-WRN. Od 4 marca 1940 do lipca 1941 był członkiem Rady Narodowej RP, organu doradczo-konsultacyjnego Rządu RP na uchodźstwie.

W wyniku sprzeciwu wobec układu Sikorski-Majski, tymczasowo opuścił Komitet Zagraniczny PPS. Po tragicznej śmierci generała Władysława Sikorskiego, Prezydent zaproponował mu utworzenie gabinetu, jednakże Ciołkosz tę propozycję odrzucił.

Po wojnie pozostał w Londynie, kierując organizacją PPS na emigracji w Wielkiej Brytanii. W latach 1948-1955 był członkiem Centralnego Komitetu Zagranicznego PPS, a w latach 1957-1960 przewodniczącym Rady Centralnej PPS. W wyniku sporów ideowych na tle strategii i taktyki z Zygmuntem Zarembą, został usunięty z PPS.

Następnie utworzył Centralny Komitet Odbudowy PPS, stanowiący odłam PPS na emigracji, którym kierował od maja 1964 do października 1977 roku. Po wycofaniu się z bieżącej działalności z powodów zdrowotnych, VII Zjazd PPS nadał mu tytuł Dożywotniego Honorowego Przewodniczącego Partii.

W 1951 roku wziął udział w zjeździe założycielskim Międzynarodówki Socjalistycznej w Frankfurcie nad Menem, gdzie był jednym z współautorów dokumentu programowego „Cele i zadania socjalizmu demokratycznego”.

Od 1949 roku był członkiem Wydziału Wykonawczego Rady Politycznej, która grupowała demokratyczne organizacje na emigracji. Po częściowej integracji obozu niepodległościowego, zainicjowanej przez generała Kazimierza Sosnkowskiego w 1954 roku, wszedł do Egzekutywy Zjednoczenia Narodowego jako wiceprzewodniczący, a w latach 1956-1959 był przewodniczącym. Ponownie pełnił tę funkcję od 1963 do 1966 roku. Ostro sprzeciwiał się układowi jałtańskiemu, opowiadając się za wolnymi wyborami w Polsce oraz za pomocą gospodarczą i kulturalną dla kraju. W 1966 roku zainicjował i doprowadził do Światowego Zjazdu Polski Walczącej. Przez wiele lat był przewodniczącym londyńskiej delegacji Zgromadzenia Ujarzmionych Narodów Europy oraz członkiem Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie od 1966 roku. W trakcie swojej działalności społecznej zajmował się również pisarstwem historycznym i publicystyką społeczno-polityczną. Zmarł w Londynie 1 października 1978 roku i został pochowany na Putney Vale Cemetery w Londynie (blok M, grób 62A).

Za swoje osiągnięcia publicystyczne otrzymał szereg nagród, w tym: „Kultury” (Paryż 1967), Stowarzyszenia Polskich Kombatantów (Londyn 1972), Fundacji im. A. Jurzykowskiego (Nowy Jork 1973) oraz Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie (Londyn 1978).

Podpisał list pisarzy polskich na Obczyźnie, którzy solidaryzowali się z sygnatariuszami protestu przeciwko zmianom w Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (znany jako List 59). Informacje dotyczące Adama Ciołkosza w PRL podlegały cenzurze, a jego nazwisko znajdowało się na liście osób z całkowitym zakazem publikacji. Zalecenia cenzorskie dotyczące jego osoby zostały zanotowane przez Tomasza Strzyżewskiego, który w swojej książce o cenzurze peerelowskiej opublikował notkę informacyjną nr 9 z 1975 roku z Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk.

Adam Ciołkosz jako patron

Do 1989 roku nie istniały żadne miejsca w Polsce upamiętniające Adama Ciołkosza. Obecnie jego imię noszą ulice w Krakowie (Swoszowice – Jugowice) oraz Warszawie (Nowodwory). W Tarnowie znajduje się ulica Kacpra i Adama Ciołkoszów.

Imię Lidii i Adama Ciołkoszów nosi również Dom Dziecka nr 9 w Warszawie przy ul. Korotyńskiego oraz Ośrodek Kształcenia Ustawicznego Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego w Krakowie.

Najważniejsze publikacje

Trzy wspomnienia. Londyn: Komitet Zagraniczny Polskiej Partii Socjalistycznej, 1945.
Róża Luksemburg a rewolucja rosyjska. Paryż: Instytut Literacki, 1961.
Od Marksa do Chruszczowa. Londyn: „Dokumenty chwili”, 1962.
Karol Marks a Powstanie styczniowe. Londyn: 1963.
Opór zbrojny w getcie warszawskim. Londyn: 1963.
Koniec monolitu. Londyn: Democratic Press and Liberty Publ., 1964.
Granice odwagi myślenia. Marksizm w interpretacji Adama Schaffa. Londyn: Democratic Press and Liberty Publ., 1966.
Zarys dziejów socjalizmu polskiego. T. 1. Londyn: Gryf Publ, 1966.
Zarys dziejów socjalizmu polskiego. T. 2. Londyn: Gryf Publ, 1972.
Ludzie PPS. Londyn: Centralny Komitet Polskiej Partii Socjalistycznej, 1967.
Socjalizm na zachodzie Europy. Czternaście dróg do socjalizmu. Londyn: Polska Fundacja Kulturalna, 1968.
Moskalofilskie pojmowanie dziejów. Londyn: Democratic Press and Liberty Publications, 1969.
Polska wciąż na wulkanie. Londyn: Democratic Press and Liberty Publ., 1971.
Sprawa najważniejsza. Londyn: Polish National Fund, 1974.
Wanda Wasilewska. Dwa szkice biograficzne. Londyn: PULS, 1977.
Niepodległość i Socjalizm 1835-1945. Audycje radiowe. Londyn: PULS, 1982.
Walka o prawdę. Wybór artykułów 1940-1978. Londyn: PULS, 1983.

Przekłady:

Róża Luksemburg: Rewolucja rosyjska. W: Adam Ciołkosz: Róża Luksemburg a rewolucja rosyjska. Paryż: Instytut Literacki, 1961.
Milovan Dżilas: Rozmowy ze Stalinem. Paryż: Instytut Literacki, 1962.
Aleksander Weissberg-Cybulski: Wielka czystka. Paryż: Instytut Literacki, 1967.

Przypisy

Bibliografia

Adam Ciołkosz. Polityk-pisarz-historyk socjalizmu (praca zbiorowa pod red. J. Żmigrodzkiego), Londyn 1972.
Nota biograficzna w: Adam Ciołkosz, Walka o prawdę. Wybór artykułów 1940–1978, red. Witold Ryser-Szymański, przedm. Gustaw Herling-Grudziński, Polonia, Londyn 1983.
Andrzej A. Friszke, Adam Ciołkosz. Portret polskiego socjalisty, Warszawa 2011.
Marcin M. Giełzak, Antykomuniści lewicy. Lidia i Adam Ciołkoszowie jako historycy socjalizmu polskiego, Poznań: Wydawnictwo Nauka i Innowacje, 2014.
Jacek J. Majchrowski i inni red., Kto był kim w Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa: BGW, 1994.
Rocznik Oficerski Rezerw 1934, Biuro Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych, Warszawa 1934.
Tomasz T. Strzyżewski, Wielka księga cenzury PRL w dokumentach, Warszawa: Prohibita, 2015.
Adam A. Szymanowicz, Naczelna Komenda Organizacji Harcerskiej na Warmię i Mazury (1920 rok), „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, 248 (2), 2005.
Feliks F. Tych, Stefan S. Adamski (red.), Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego, t. 1, Warszawa: „Książka i Wiedza”, 1985.
Maria M. Żychowska, Ciołkoszowie, „Tarnowskie Azoty” (49), 1995.
Maria M. Żychowska, Harcerstwo tarnowskie 1910–1939, Tarnów 1992.