Adam Iwanowicz Chreptowicz, noszący herb Odrowąż, urodził się 20 grudnia 1557 roku w Siennie, a zmarł w 1628 roku. Był podkomorzym nowogródzkim.
Adam Chreptowicz był synem Iwana i Magdaleny Skuminówny. Choć nie piastował wybitnych godności i urzędów, na większości dokumentów figurował jako podkomorzy nowogródzki, którym to był od 1590 roku. Urząd ten, choć znaczący w skali powiatu, zapewniał mu wgląd w lokalne sprawy gospodarcze. Z nieznanych przyczyn zrezygnował z tej pozycji w 1600 roku. W 1620 roku objął zaszczytną funkcję marszałka trybunalskiego. Dzięki swojemu autorytetowi i pozytywnej opinii, często pełnił rolę posła na sejmy.
Był posłem na sejm zwyczajny w 1597 roku z województwa nowogródzkiego.
Dobra
W wyniku podziału majątku z bratem Iwanem w 1583 roku, Adam stał się właścicielem Sienna i Kupiska. Po śmierci brata, odziedziczył część Szczors, Lipsk i Puszczę Krasnybór. W 1584 roku jego druga żona wniosła znaczne dobra, w tym Wiszniew z folwarkami, Dzitwę, Wołymę, Kimele, Ponary oraz 27 500 złotych polskich. Po 1585 roku Adam Chreptowicz rozpoczął intensywne inwestycje gospodarcze na swoim terenie.
Rozpoczął działalność kolonizacyjną w majątku lipskim i Puszczy Krasnybór, karczując lasy, mierząc włóki i osiedlając nowe wioski oraz miasteczka. W 1593 roku Adam Chreptowicz i jego żona wydali przywilej dla mieszczan lipskich, który potwierdzał, że rozmierzyli miasto Lipsk na uroczysku w Żabiciach. Osoby pragnące osiedlić się w nowym mieście mogły liczyć na 12-letnią wolniznę oraz wolność handlu i wyszynku. Chreptowiczowie przydzielili grunty oraz staw z groblą przy Lipowym Moście, gdzie mieszczanie mieli zbudować młyny. Miasto otrzymało także prawo do tygodniowego jarmarku w niedzielę św. Trójcy oraz targów w każdą sobotę. Właściciele zezwolili na budowę kościoła katolickiego, dla którego przeznaczono plac w rynku.
Chreptowicz również rozpoczął karczowanie i kolonizację Puszczy Krasnybór, co spotkało się z oporem Piotra Wiesiołowskiego, leśniczego perstuńskiego. W 1590 roku król Zygmunt III Waza potwierdził przywilej Chreptowicza na posiadanie puszczy z pewnymi ograniczeniami. Wiesiołowski oskarżył Adama o przekroczenie nadania, co doprowadziło do powołania specjalnej komisji w 1599 roku, która szczegółowo zbadała granice. Komisarze uznali prawa Chreptowicza do Krasnegoboru za słuszne.
Wprowadzając nowych osadników, Adam Chreptowicz fundował również obiekty sakralne i organizował struktury kościelne. Pierwszą placówką obsługującą osadników była parafia obrządku wschodniego, która podlegała metropolii. Data jej utworzenia nie jest dokładnie znana, ale w akcie z 27 sierpnia 1598 roku wymieniono, że wieś Osinki miała 10 włók, z czego 2 były przeznaczone dla popa greckiego. Wydaje się, że parafia grecka w Krasnymborze powstała przed katolicką, a najczęściej datuje się ją na 1513 rok, mimo że późniejsza kolonizacja tego terenu sugeruje, iż był on gęsto zalesiony do czasów Adama Chreptowicza.
Drugą strukturą kościelną, którą zainicjował Adam, była parafia katolicka. W 1598 roku, fundując ją razem z żoną Anną, opisał szczegółowo jej uposażenie. Fundacja przewidywała trzy jarmarki: na dzień Zwiastowania Panny Marii (25 marca), na dzień Nawrócenia Świętego Pawła (25 stycznia) oraz na dzień Świętego Bartłomieja (24 sierpnia), z których wszystkie dochody miały być przeznaczone dla kościoła i plebana. Dokument zawierał także informacje o pierwszych wsiach powstałych w nowo kolonizowanym obszarze, z liczbą włók w każdym z nich, co świadczyło o przeprowadzonym pomiarze.
Oprócz parafii prawosławnej, obsługiwanej przez popa z 2 włókami, oraz parafii katolickiej, administrowanej przez plebana krasnoborskiego, Adam Chreptowicz na przełomie XVI i XVII wieku (dokładna datacja nieznana) zbudował również cerkiew i klasztor, w którym osadził mnichów obrządku wschodniego. Nie można jednak dokładnie określić, kiedy przybyli mnisi i czy byli jeszcze prawosławni (przed 1596 rokiem), czy już unici. W 1627 roku Adam Chreptowicz przekazał fundusz bazylianom krasnoborskim, ponieważ epidemia zdziesiątkowała mieszkańców monasterskich. W związku z tym Adam ustanowił nową fundację w Nowogródku. Aby cerkiew krasnoborska nie pozostała bez uposażenia, ufundował przy niej 3 włóki ziemi. Osobno ufundował cerkiew w miasteczku Osinkach (Sztabin), przy której nadał dom dla parocha. W tym samym roku, z powodu zarazy, nastąpiła zamiana uposażenia plebana katolickiego. W dokumencie z 5 lutego 1627 roku zapisano: Fundusz albo zamiana wsi Krzywej na wieś Lebiedziony, z 8 włókami i 24 poddanymi, oraz za korcowszczyznę, nadaje w końcu tej wsi folwark (…) z autentycznym podpisem Adama Chreptowicza, Albrychta Chreptowicza i Michała Chreptowicza.
Adam Chreptowicz próbował również zająć i skolonizować puszczę nad Serwami, co doprowadziło do sporu z Piotrem Wiesiołowskim, leśniczym grodzieńskim. Sprawa zakończyła się dekretem królewskim z 1608 roku, który przyznał mu jedynie wchody.
Adam Chreptowicz gospodarzył również w dobrach nowogródzkich oraz posagowych oszmiańskich. W 1585 roku sporządził List jmp. Ostafieja Wołłowicza, kanclerza WKL oraz starosty brzeskiego i kobryńskiego, dotyczący zamiany gruntów ze mną Adamem Chreptowiczem, który został złożony przed sądem ziemskim oszmiańskim. W 1599 roku Adam Chreptowicz zapłacił za towary przewożone na wicinach do Królewca (za 9 beczek mąki). Z 1604 roku pochodzi List jmp. Pawła Sapiehy, koniuszego WKL oraz pani małżonki Elżbiety Wesselinowny, dotyczący zamiany gruntów puszczy wiszniewskiej ze mną Adamem Chreptowiczem. Adam porządkował również sprawy graniczne Wiszniewa z dobrami radziwiłłowskimi. Jeden z listów do Krzysztofa Radziwiłła, znanego jako Piorun, pochodzi z 1595 roku i dotyczy spraw granicznych między dobrami chreptowiczowskimi a radziwiłłowskimi, a także sporów dotyczących puszcz wiszniewskiej, wołożyńskiej i baksztańskiej. Odbywały się różne komisje graniczne, na których Chreptowicz przedstawiał swoje nadania, o czym również informował Radziwiłła. W dwa lata później, skarżył się Radziwiłłowi, że jego urzędnicy nie respektują umów i komisji, wchodząc na teren chreptowiczowski, a nawet, że poddani radziwiłłowscy zastrzelili jego bojarzyna. Prosił więc Radziwiłła o ukaranie urzędników i uspokojenie sytuacji. Istnieją także listy z lat 1605–1606, pisane przez Krzysztofa Radziwiłła do Prokulbickiego, dotyczące zamiany gruntów sakowskich i wołożyńskich z gruntami wiszniewskimi oraz sprawy rozgraniczenia między puszczami wołożyńską a wiszniewską. Adam Chreptowicz dzierżawił także i administrował różnymi majątkami radziwiłłowskimi.
Adam Chreptowicz przejął opiekę nad klasztorem ławryszewskim od swoich przodków. W 1587 roku zamienił swoje grunta we wsi Kopisku z klasztorem, który również posiadał ziemię w tej wsi. Legował też sianożęcie temu zgromadzeniu. Z dnia 7 marca 1613 roku pochodzi dokument, który został opisany przez zakonnego archiwistę jako: podanie dworzańskie klasztoru ławryszewskiego jw. Józefowi Welaminowi Rutskiemu, metropolicie, przez Adama Chreptowicza. W 1615 roku Adam dokonał zamiany gruntów między Szczorsami a Ławryszewem.
Był także podawcą rodowej cerkwi szczorsowskiej pod wezwaniem św. Dymitra. Jako ktitor tej cerkwi toczył spór z krewnym Bogdanem Chreptowiczem, referendarzem litewskim, dotyczący uposażenia cerkiewnego. Adam wytoczył mu proces, który zakończył się mediacją przyjaciół, w tym Teodora Skumina Tyszkiewicza, wojewody nowogródzkiego, w wyniku której Bogdan, wydany w 1598 roku, zrzekł się prób uszczuplenia funduszu cerkiewnego.
W 1627 roku Adam Chreptowicz ufundował w dobrach nowogródzkich trzy nowe cerkwie, co świadczy o jego trosce o kościół obrządku wschodniego. Sam Adam stwierdził, że w rodzinie Chreptowiczów w tym czasie nie było ani jednego wyznawcy wiary greckiej. Trudno jednak ocenić, czy Adam miał również na myśli siebie. Można przypuszczać, że był ostatnim unitą w rodzinie, a jego troska o kościół obrządku wschodniego, fundusze oraz szczególna opieka nad cerkwiami unickimi w jego dobrach, a także korespondencja dotycząca Kościoła unickiego (np. list z 7 czerwca 1626 roku od Smotryckiego do Adama) mogą sugerować, że przynależał do tego obrządku. Prawdopodobnie nigdy nie przeszedł na jedno z wyznań reformowanych, co byłoby zgodne z tendencją, gdyż po przejściu na inne wyznanie zazwyczaj przechodziło się na katolicyzm. Jego ciało zostało pochowane w fundowanej przez niego cerkwi bazylianów, co może być dodatkowym argumentem potwierdzającym powyższą tezę.
Adam Chreptowicz zmarł w 1628 roku lub po tej dacie. Ostatni zapis dotyczący jego osoby to list (zobowiązanie) z tego roku, w którym Piotr Danielewicz Wojniłłowicz zobowiązał się dostarczyć zapis wieczysto-przedażny z 1528 roku dotyczący części Wojniłłowiczów w majątności Niańkowie. W 1630 roku jako właściciel Lipska (Hołynki) występował już jego syn Jerzy Chreptowicz. Nie wiadomo, gdzie został pochowany Adam Chreptowicz; według Anny Czapskiej jego ciało miało spocząć w krypcie kościoła krasnoborskiego, natomiast Józef Żmigrodzki twierdził, że złożono je w katedrze bazylianów w Nowogródku. Inne źródła nie dostarczają na ten temat informacji. W oczach współczesnych Adam jawił się jako człowiek wykształcony ponad swoje czasy, zręczny i doświadczony.
Koligacje
Adam miał pierwszą żonę, Elżbietę Słuszczankę, która zmarła młodo, nie pozostawiając potomstwa. Po raz drugi ożenił się w 1584 roku: „Na mięsopusty w Wilnie pojąłem małżonkę swoją panią Annę Komajewską”, którą wydał mu jmp. wojewoda trocki Jan Hlebowicz, wuj jej z panem Stanisławem Naruszewiczem. Anna była córką Jana Jurewicza Stankowicza Komajewskiego, marszałka królewskiego oraz starosty ożskiego, przełomskiego i kowieńskiego. Jej matką była Krystyna Hlebowiczówna, córka Jana, wojewody wileńskiego i kanclerza wielkiego litewskiego. Dzięki temu małżeństwu Adam związał się z przedstawicielami możnych rodów, mimo że awans Komajewskich był krótkotrwały. Większe znaczenie miały koneksje rodzinne z Hlebowiczami, którzy mieli ugruntowaną pozycję. Oprócz tych koneksji, niezwykle istotnym dla kariery Adama i jego syna był posag, który przyniosła mu druga żona. W rezultacie kompleks dóbr oszmiańskich z Wiszniewem stał się jedną z najważniejszych posiadłości Chreptowiczów, a posag ten wzmocnił status materialny rodziny.
Należy również wspomnieć o koligacjach z Tyszkiewiczami, z których pochodziła matka Adama. Ród ten rozpoczął znaczącą karierę dzięki Wasylowi Tyszkiewiczowi, wojewodzie podlaskiemu i smoleńskiemu. W czasach Adama żył Teodor Skumin Tyszkiewicz, wojewoda nowogródzki, z którym Adam utrzymywał bliskie relacje, co potwierdzają niektóre zapiski. Adam Chreptowicz nie posiadał żadnych królewszczyzn, ponieważ brak dokumentów to potwierdzających.
Adam i Anna doczekali się czterech synów: Jerzego, Aleksandra, Eustachego i Jana oraz trzech córek. Elżbieta, urodzona w Siennie w 1585 roku, w 1603 roku wyszła za mąż za Filona Kopcia, marszałka lidzkiego, co wskazuje na jej związek z zamożnym rodem posiadającym duże i dobrze zagospodarowane dobra, w tym w powiecie brzeskim. Warto dodać, że brat Filona, Łukasz, ożenił się w 1610 roku z Firlejówną, wojewodzianką krakowską. Krystyna zmarła w 1589 roku w dziecięcym wieku, a Anna zmarła młodo w 1597 roku. Być może Adam miał jeszcze jedną córkę, której imienia nie znamy, co wynika z zapisu, w którym stwierdzono, że jego wnuczka Krystyna Czechowska wyszła za mąż za Prokopa Bielawskiego, starościca grodzieńskiego.
Przypisy
Bibliografia
G. Ryżewski, Ród Chreptowiczów herbu Odrowąż, Kraków 2006.
G. Ryżewski, Adam Chreptowicz, podkomorzy nowogródzki (1557-1628), [w:] Małe Miasta. Elity, red. M. Zemło, Supraśl 2005.
G. Ryżewski, Sztabin. Dzieje obszaru gminy Sztabin od czasów najdawniejszych do współczesności, Białystok – Sztabin 2002.