Adam Bunsch, znany jako Andrzej Wart (urodzony 20 grudnia 1896 roku w Krakowie, zmarły 15 maja 1969 roku w tym samym mieście) – był polskim malarzem i grafikiem, autorem witraży, a także pedagogiem i dramatopisarzem. Jego twórczość znajdowała się w nurcie malarstwa młodopolskiego oraz symbolizmu, a z czasem skłaniał się ku realizmowi i odnosił do postimpresjonizmu.
Był synem rzeźbiarza Alojzego Bunscha oraz starszym bratem pisarza historycznego Karola Bunscha.
== Życiorys ==
=== Młodość ===
Jego ojciec, Alojzy Bunsch, pełnił funkcję profesora w Państwowej Szkole Przemysłowej w Krakowie i był rzeźbiarzem, który często poruszał tematykę religijną. Matka, Maria Aleksandra z d. Sadłowska, pochodziła z rodziny architektów lwowskich. Adam uczył się w Gimnazjum św. Anny w Krakowie (obecnie I Liceum Ogólnokształcące im. B. Nowodworskiego) i w 1914 roku zdał egzamin maturalny. Na początku I wojny światowej wyjechał z rodziną do Wiednia, gdzie w 1915 roku rozpoczął studia na Uniwersytecie Wiedeńskim oraz krótko uczęszczał na Akademię Sztuk Pięknych. W marcu 1915 roku został powołany do armii austriackiej, ukończył szkołę oficerów rezerwy artylerii (1915) i do 1918 roku pełnił służbę garnizonową, początkowo w Sopron, a później w Krakowie.
W 1917 roku rozpoczął studia w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych w pracowni Józefa Mehoffera, jednocześnie podejmując studia na wydziale filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego.
=== Okres II Rzeczypospolitej ===
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku wstąpił do 1 pułku artylerii polowej Legionów. Brał udział w wojnie polsko-ukraińskiej (1918–1919), uczestnicząc w odsieczy Lwowa, oraz w wojnie polsko-bolszewickiej. Dwukrotnie odznaczony Krzyżem Walecznych (1921). W 1920 roku awansował na podporucznika, a następnie został zdemobilizowany z powodu studiów.
W 1921 roku zdał egzamin nauczycielski i przeprowadził się do Bielska, gdzie podjął pracę w Państwowej Szkole Przemysłowej jako nauczyciel rysunku odręcznego, rysunku zawodowego oraz szkicowania.
W tym samym roku uzyskał dyplom Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie w dziedzinie malarstwa i otrzymał absolutorium z filozofii na Uniwersytecie Jagiellońskim. Jego debiut malarski miał miejsce w 1921 roku, kiedy to brał udział w wystawach TPSP we Lwowie i Krakowie. W 1922 roku ożenił się z Ludwiką z d. Kunaszowską (1898–1981). Jego dwaj synowie, Ali (Alojzy) Bunsch (1925–1985, scenograf) i Franciszek Bunsch (1926–2025, grafik), kontynuowali tradycję artystyczną, córka Helena (1928–2020) została doktorem medycyny, a syn Adam (1929–2005) był ekonomistą.
Jako mieszkaniec Bielska nawiązał bliskie relacje z ważnymi postaciami polskiej kultury na Śląsku, takimi jak pisarz Gustaw Morcinek, poetka Kazimiera Alberti, prezes śląskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk ks. Emil Szramek, czy pisarz i dyrektor katowickiej rozgłośni Polskiego Radia Stanisław Ligoń.
Mimo pobytu na Śląsku utrzymywał kontakt z krakowskim środowiskiem artystycznym, często wystawiając swoje prace we Lwowie oraz w warszawskiej „Zachęcie”. Jego symboliczne obrazy olejne, takie jak „Taniec i śmierć”, „Czarne myśli o białych kwiatach”, „Mróz” oraz „Karnawałowa piosenka”, przyciągały uwagę krytyków i wykazywały powinowactwa z twórczością Vlastimila Hofmana. Osobną grupę stanowił cykl grafik poświęconych przeżyciom wojennym, takie jak „Do zwycięstwa”, „Fatum”, „Przegląd odwodów”, „Śmierć i zapomnienie”, „Strach”, czy „Karabinowa kula”, która zdobyła srebrny medal na wystawie w „Zachęcie” (1930).
Jego fascynacja grafiką chińską i japońską zaowocowała licznymi barwnymi drzeworytami, oddającymi dekoracyjność przyrody, m.in. „Irysy”, „Róże”, „Cyklameny”, „Sikorki”, „Złote bażanty”, „Indyki”, „Wróble” oraz studia innych motywów roślinnych i zwierzęcych.
Widoczna tendencja do korzystania z alegorii oraz literackość kompozycji malarskiej łączyła się z jego zainteresowaniem teatr. Jako dramaturg zadebiutował w 1933 roku sztuką „Koń parowy”, wystawioną w Teatrze im. J. Słowackiego w Krakowie. Jego realizacje sceniczne obejmowały m.in. „Koń parowy” w Instytucie Teatralnym „Reduta” w Warszawie (1934), „Dolary Pana Signac” w Teatrze Polskim w Katowicach (1935) oraz „Haneczkę i ducha” w Instytucie Teatralnym „Reduta” (1939). W 1936 roku wydał wspólnie z T. Kudlińskim i W. Goreckim autorskie opracowanie „Nowa realizacja Hamleta” i utrzymywał kontakty z S. I. Witkiewiczem oraz J. Osterwą, będąc jednym z założycieli krakowskiej „Konfraterni teatralnej”.
Pod koniec lat 20. wyraźnie uwidocznił się nurt tematyki religijnej w jego twórczości. Obrazy olejne takie jak „Zmartwychwstanie”, „Wskrzeszenie Łazarza”, „Kielich goryczy”, „Niewiasty u grobu”, „Jawnogrzesznica” oraz „Zwiastowanie” wskazują na wpływ prerafaelitów i zwrot ku stylistyce art déco. W 1932 roku wziął udział w dużej Wystawie polskiej sztuki religijnej w Katowicach, co stało się tematem dyskusji i polemik krytyków. Jego największym osiągnięciem był zespół witraży i polichromii stworzony według programu ideowego ks. E. Szramka w kościele Mariackim w Katowicach (1936–1939), w tym szczególnie witraże „Cnoty i występki” oraz „Legenda o św. Jacku”. Karton do witraża „Serce Jezusa” zdobył złoty medal na Dorocznym Salonie w warszawskiej „Zachęcie” (1936).
W okresie międzywojennym wielokrotnie uczestniczył w wystawach ogólnopolskich, m.in. w „Zachęcie” i międzynarodowych, będąc członkiem „Grupy Dziesięciu”. W 1938 roku otrzymał tytuł profesora.
=== Okres II wojny światowej ===
W 1939 roku został zmobilizowany i brał udział w kampanii wrześniowej jako oficer nasłuchu radiowego. Po ewakuacji do Węgier został internowany, jednak po ucieczce do Francji dołączył do Wojska Polskiego. Po klęsce Francji ewakuował się do Anglii, gdzie w 1940 roku przydzielono go jako oficera oświatowego do 10 Brygady Kawalerii Pancernej gen. S. Maczka, dla 1 Dywizji Pancernej zaprojektował odznakę rozpoznawczą. W 1943 roku awansował na porucznika. Podczas pobytu w Anglii i Szkocji kontynuował pracę artystyczną, malując portrety oraz tworząc patriotyczne witraże i obrazy dla polskiego kościoła Matki Boskiej Częstochowskiej oraz Świętego Kazimierza w Londynie. Opracował także „Szkicownik wojenny 1940–1945”. Pod pseudonimem Andrzej Wart wydał dramaty takie jak „Mariacki ołtarz Wita Stwosza”, „Co słychać” (1942) oraz „Gołębie brata Alberta” (1943). W 1943 roku został przydzielony do Dowództwa Jednostek Terytorialnych Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, a w 1945 roku zdemobilizowany, wracając do Krakowa.
=== Po wojnie ===
W 1946 roku został mianowany nauczycielem w Państwowej Szkole Przemysłowej w Bielsku, jednak z powodu braku możliwości pracy, w 1947 roku przeniesiono go do Państwowej Szkoły Przemysłowej w Krakowie, skąd po trudnościach ze strony władz został usunięty w 1951 roku.
W 1947 roku w Teatrze Miejskim w Częstochowie miała miejsce premiera dramatu o bracie Albercie (Adamie Chmielowskim) pt. „Przyszedł na ziemię święty”, wydanego w tym samym czasie w Krakowie. Starał się regularnie uczestniczyć w życiu artystycznym, biorąc udział w wystawach zbiorowych malarstwa i grafiki. Związał się z konserwatywnym ugrupowaniem „Zachęta”, które głosiło program: „wierzymy w realizm mimo wszelkich rewolucji artystycznych”. Świadome odcięcie się od nowej sztuki spowodowało brak zainteresowania ze strony ówczesnej krytyki artystycznej.
W jego powojennej działalności dominowała sztuka sakralna. Zaprojektował duże zespoły witraży, m.in. dla kościołów w Czechowicach-Dziedzicach (1939–1946), Wirku (dziś Ruda Śląska; 1949-1951), Lipniku (1948–1953), Rybniku (1953–1955), Jastarni (1954–1957), Piekarach Śląskich (1954–1958), Lanckoronie (1958), Ropczycach (1960–1962) oraz dla kilku kościołów w Anglii. Jego prace trafiły również do kościoła katedralnego (1966) i kaplicy Pałacu Biskupiego (1966) w Gnieźnie. Łączna liczba zrealizowanych witraży przekracza 200. Wykonywał również polichromie, na przykład „Burza na morzu” oraz „Drogę krzyżową” w kościele Opatrzności Bożej w Zawodziu (obecnie Katowice; 1953–1955) oraz w Lipniku (1956). Cykl sześciu wielkoformatowych fresków ilustrujących przypowieści autorstwa Bunscha oraz stacje Drogi Krzyżowej, namalowane na pozłacanych deskach, znajdują się w kościele św. Antoniego Padewskiego w Orzeszu-Zgoniu na Górnym Śląsku.
Malował również liczne akwarele i obrazy olejne o tematyce pejzażowej (w tym widoki nadmorskie z Jastarni oraz podróże do Grecji i Włoch), utrzymane w tradycyjnej stylistyce postimpresjonistycznej, a także portrety rodzinne. Kontynuował także przedwojenną twórczość graficzną. Przegląd jego dorobku zaprezentowano na wystawie „Adam Bunsch” w warszawskiej „Zachęcie” (1963) oraz w krakowskim TPSP (1965).
W 1967 roku otrzymał Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski.
Zmarł w 1969 roku i został pochowany na Cmentarzu Salwatorskim w Krakowie.
Wybór jego dramatów ukazał się w zbiorze „Adam Bunsch. Dramaty” (1974), z przedmową T. Kudlińskiego.
W 1987 roku miała miejsce wystawa retrospektywna w Muzeum Okręgowym w Lublinie, a najpełniejsza prezentacja jego twórczości miała miejsce w 1992 roku w Bielsku-Białej, zorganizowana przez Muzea: Okręgowe w Bielsku-Białej, Diecezjalne oraz Śląskie, pod tytułem „Adam Bunsch 1896–1969”.
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
J. Langman, O polskiej sztuce religijnej, Związek Artystów Śląskich, Katowice 1932, s. 24, 31, 32, 202, 203, 204, 307, 309.
Ks. A. Liedtke, Historia sztuki kościelnej w zarysie, Poznań 1961, s. 333–334.
W. Skrodzki, Na szlaku Młodej Polski, „Przegląd Artystyczny” 1963, nr 6–16.
T. Dobrowolski, Nowoczesne malarstwo polskie, Ossolineum, Warszawa 1964, t. III, s. 94.
M. Grońska, Nowoczesny drzeworyt polski, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków 1971, s. 328–329, 381, 401–403, 415, 426.
S. Marczak-Oborski, Myśl teatralna polskiej awangardy 1919–1939, WAiF, Warszawa 1973, s. 354–356, 440.
T. Kudliński, Bunsch – dramaturg, [w:] Adam Bunsch. Dramaty, WL, Kraków 1974, s. 5–20, indeks sztuk, s. 21–23.
T. Kudliński, Dawne i nowe przypadki „teatrała”, WL, Kraków 1975.
J. Szczublewski, Żywot Osterwy, PIW, Warszawa 1973, s. 384, 385, 433, 436, 346, 437, 443, 444, 452, 453, 552.
T. Kudliński, In Memoriam, [w:] Katalog wystawy retrospektywnej „Adam Bunsch” (1896–1969), Muzeum Okręgowe, Lublin 1987, s. 10.
Ks. H. Pyka, Mecenat artystyczny Ks. Emila Szramka w Parafii Mariackiej w Katowicach, „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne” 25–26 (1992–93), s. 312–316.
Andrzej KazimierzA.K. Olszewski Andrzej KazimierzA.K., Dzieje sztuki polskiej 1890–1980, Warszawa: „Interpress”, 1988, s. 68, ISBN 83-223-2124-4, OCLC 69605238.
E. Chojecka, Przestrzeń, architektura, malarstwo, wybrane zagadnienia sztuki górnośląskiej, Katowice 1995.
Adam Bunsch 1896–1969 (Katalog), Wyd. Muzeum Okręgowe w Bielsku-Białej i Muzeum Śląskie w Katowicach, Katowice 1992.
B. Szczypka-Gwiazda, Nieznane oblicze sztuki polskiej. W kręgu sztuki województwa śląskiego w dobie II Rzeczypospolitej, Wyd. „Śląsk”, Katowice 1996, s. 78–102. ISBN 83-85831-51-7.
L. Makówka, Sztuka sakralna na Górnym Śląsku w II połowie XX wieku. Malarstwo i rzeźba, Katowice 2008, s. 176–181.
red. B. Chojnacka, M. F. Woźniak, Wielość w jedności – Drzeworyt polski po 1900 roku. Materiały z sesji naukowej, Wyd. Muzeum Okręgowe im. L. Wyczółkowskiego w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2009, s. 46–47, ISBN 83-86580-69-0.
red J. Polak, Bielsko-Biała w zwierciadle czasu – wspomnienia mieszkańców z lat 1900–1945, Wyd. Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miasta w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała 2012, s. 274, 277, 281, 282, 417. ISBN 978-83-60136-91-1.
Sygnowano: Bunsch – malarstwo, grafika, rzeźba, teatr, literatura (katalog), Szczecin 2016, s. 11–13.
J. Bończa-Szabłowski, Wielka planeta Bunsch, „Rzeczpospolita”, 22.04.2016. [dostęp 2016-06-08]
P. Benken, Artysta i artylerzysta – o służbie wojskowej Adama Bunscha w latach 1915–1945, „Klio”, nr 50 (3)/2019, s. 137–153. ISSN 1643-8191 [dostęp 2020-01-05]
== Linki zewnętrzne ==
Adam Bunsch (1896–1969) – strona o życiu i twórczości
Witraże Adama Bunscha na stronie parafii Kościoła Polskiego w Londynie