Adam Maria Jan Branicki (ur. 30 marca 1892 w Krakowie, zm. 2 grudnia 1947 w Otwocku) był polskim hrabią oraz właścicielem ziemskim.
Życiorys
Był synem Ksawerego Branickiego oraz Anny Potockiej. W czasie I wojny światowej służył w armii rosyjskiej. Teoretycznie był II ordynatem na Rosi. Po zakończeniu wojny osiedlił się w odziedziczonym przez ojca majątku Roś na Grodzieńszczyźnie, jednak nie zamieszkał w zdewastowanym pałacu, który ucierpiał podczas wojny polsko-bolszewickiej i pozbawiony był zbiorów sztuki po Stefanie Potockim (1823–1910), które ewakuowano do Homla już w 1915 roku i zagrabiono przez bolszewików.
W 1921 ożenił się z Beatą Potocką z Rymanowa. Mieli trzy córki: Marię (ur. 1923), Annę (ur. 1924) oraz Beatę (ur. 1926). Po I wojnie światowej, razem z żoną, założył ochronkę dla polskich sierot ze wschodu, która wychowała około 80 dzieci.
W 1926, po śmierci ojca, odziedziczył dobra wilanowskie oraz nieruchomości w Warszawie: kamienicę przy ul. Smolnej 40 oraz pałac przy Nowym Świecie 18. W 1928 roku osiedlił się na stałe w Wilanowie, zamieszkując w pałacu wilanowskim, chociaż głównie przebywał przy ul. Smolnej 40. Dobra wilanowskie, które składały się z trzech kluczy: wilanowskiego, Chojnów i Zastów, były zarządzane przez pełnomocników oraz Główny Zarząd Dóbr i Interesów hr. Adama Branickiego, którego głównym plenipotentem był Józef Brenstiern-Pfanhauser.
Utrata majątków na Ukrainie, ogólny kryzys gospodarczy w odrodzonej Polsce oraz potrzeba utrzymania rezydencji wilanowskiej i historycznych zbiorów sztuki (wpisanych w 1927 roku do państwowego „inwentarza sztuki i kultury”) doprowadziły do szybkiego popadnięcia Adama Branickiego w długi. Wraz z obowiązującą ówcześnie reformą rolną, sytuacja ta przyczyniła się do rozpoczęcia parcelacji oraz stopniowej wyprzedaży dóbr ziemskich w początkach lat 30. XX wieku. Najszybciej parcelacje miały miejsce w majątkach Służew, Służewiec oraz Wawer i Anin. W trakcie parcelacji Wawra-Anina, w 1933 roku, Branicki ofiarował skarbowi państwa teren o powierzchni ponad 300 ha jako Park Narodowy „Darowizna” (część tego parku stanowi obecnie Las im. Króla Jana III Sobieskiego).
Mimo trudnej sytuacji finansowej, Adam Branicki obciążył swoje nieruchomości hipoteką kaucyjną, a historyczne zbiory sztuki zostały zastawione w Państwowym Banku Rolnym. W 1929 roku wystawił na sprzedaż jeden z najcenniejszych przedmiotów, dywan perski typu Kaszan, który ostatecznie został zakupiony przez państwo polskie dla Państwowych Zbiorów Sztuki i umieszczony na Zamku Królewskim w Warszawie.
W 1932 roku Branicki ofiarował Państwu Polskiemu historyczną Bibliotekę Wilanowską, która została przekazana jako wieczysty depozyt do Biblioteki Narodowej. Był to drugi tak znaczący depozyt w nowo powstałej Bibliotece Narodowej po odzyskaniu niepodległości. Biblioteka zawierała wiele cennych druków, głównie z XVIII wieku, oraz rękopisów iluminowanych, licząc około 50 tysięcy tomów i 2204 teki sztychów z około 15 tysiącami rycin. Wartość biblioteki oszacowano na 10 milionów, a sztychów na 3 miliony złotych.
W 1935 roku został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski za zasługi w pracy społecznej. W 1938 roku sprzedał Las Kabacki Zarządowi Miejskiemu m.st. Warszawy za 3 miliony 425 tysięcy złotych (z czego 3 miliony zł stanowiły obligacje miejskie).
W 1939 roku był członkiem Straży Obywatelskiej, organizującym placówki sanitarne, w tym szpital polowy w pałacu wilanowskim, którym zarządzała Beata Branicka z córkami oraz kilkoma osobami z administracji pałacowej. Razem z żoną ukrywali wiele osób. Niedługo po rozpoczęciu wojny został aresztowany i osadzony na Pawiaku razem z siostrą Katarzyną Branicką, a ich uwolnienie nastąpiło dopiero po długotrwałych staraniach, w tym z użyciem wpływów włoskiej rodziny królewskiej.
Od początku okupacji Niemcy dążyli do przejęcia majątku Adama Branickiego (co mogło być powodem jego aresztowania) – najpierw skonfiskowali zbiory sztuki, a w 1941 roku dobra ziemskie, pozostawiając mu jedynie pałac wilanowski i park. Adam Branicki uchodził za osobę, która nie miała kontaktów z władzami okupacyjnymi, a sprawy majątkowe pozostawiał swojej żonie Beacie. Po wybuchu powstania warszawskiego pozostał w Warszawie w swojej kamienicy przy ul. Smolnej, która została zbombardowana i spaliła się. Po upadku powstania trafił do Nieborowa, dokąd ewakuowano jego rodzinę we wrześniu 1944 roku. 21 stycznia 1945 roku został wywieziony przez NKWD razem z żoną oraz córkami Anną i Marią do ZSRR – najpierw do Moskwy na Łubiankę, a następnie do obozu dla internowanych w Krasnogorsku pod Moskwą. Tam przebywał do września 1947 roku, a 12 października 1947 roku wrócił do Warszawy, ale przez trzy tygodnie po powrocie był przetrzymywany przez Urząd Bezpieczeństwa Publicznego.
Na mocy dekretu o reformie rolnej, Branicki został pozbawiony swoich dóbr ziemskich już 13 września 1944 roku. Z przedwojennych 3000 ha klucza wilanowskiego w lutym 1945 roku państwo przejęło niespełna 1000 ha, co świadczy o skali parcelacji i wyprzedaży. Zbiory muzealne zostały przejęte przez Muzeum Narodowe w Warszawie 28 stycznia 1945 roku, które skupiło się na ich zabezpieczeniu i rewindykacji (po wojnie w pałacu pozostała jedynie 1/5 przedwojennego stanu). Obecnie zbiory te należą do Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, które zostało wydzielone z Muzeum Narodowego w 1995 roku.
Adam Branicki, osłabiony chorobą płuc w wyniku przesłuchań przez polski komunistyczny Urząd Bezpieczeństwa Publicznego, zmarł 2 grudnia 1947 roku w szpitalu w Otwocku.
Był ostatnim przedstawicielem rodu Branickich w linii męskiej. Jego pogrzeb odbył się w krypcie rodzinnej w kościele Świętej Anny w Wilanowie, w obecności całej starej służby wilanowskiej, niemal całej wsi oraz licznych członków rodziny. Pozostawił po sobie żonę i trzy córki, z których ostatnia, Anna Branicka-Wolska, zmarła w 2023 roku, mając prawie 99 lat.
W 2009 roku pośmiertnie odznaczono go Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, a jego imieniem nazwano ulicę w Warszawie.
Przypisy
Bibliografia
P. Buchwald-Pelcowa, Biblioteka Wilanowska, [w:] Dar dla Narodu. Skarby Biblioteki Wilanowskiej. Wystawa ze zbiorów Biblioteki Narodowej, Warszawa 2003
K. Głuchowski, Śladami pradziadów, Londyn 2001 (rozdział „Wilanów”, strony 83-156)