Adam Asnyk

Adam Prot Asnyk

Adam Prot Asnyk, znany również pod pseudonimami „Jan Stożek” oraz „El…y” (urodzony 11 września 1838 roku w Kaliszu, zmarł 2 sierpnia 1897 roku w Krakowie) był polskim poetą, eseistą, dramatopisarzem oraz publicystą, uznawanym za jednego z najwybitniejszych twórców epoki pozytywizmu. W czasie powstania styczniowego (1863–1864) był członkiem Rządu Narodowego (1863). Uzyskał tytuł doktora filozofii w 1866 roku, a w latach 1889–1894 pełnił funkcję redaktora dziennika „Nowa Reforma”. Był również inicjatorem i pierwszym prezesem Towarzystwa Szkoły Ludowej (1891) oraz znaczącym galicyjskim działaczem politycznym.

Życiorys

Asnyk pochodził z rodziny szlacheckiej. Jego ojcem był Kazimierz, uczestnik powstania listopadowego, który po odbyciu kary zesłania osiedlił się w Kaliszu. Tam założył interes handlowy zajmujący się handlem skórami, co przyniosło mu znaczny majątek. Z kolei jego matką była Konstancja z Zagórowskich. Adam został ochrzczony w kościele św. Mikołaja Biskupa, a jego ojcem chrzestnym był Walenty Stanczukowski. W 1849 roku rozpoczął naukę w Wyższej Szkole Realnej w Kaliszu, gdzie zaprzyjaźnił się z braćmi Agatonem i Stefanem Gillerami oraz w 1853 roku zdał egzamin dojrzałości. Mieszkał w Kaliszu do 1856 roku, a następnie przeniósł się do Warszawy, aby kontynuować studia w Instytucie Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa w Marymoncie (1856), a następnie w Akademii Medyko-Chirurgicznej w Warszawie (1857–1859) oraz na wydziale medycznym uniwersytetu we Wrocławiu (1859–1860). Działał także w Towarzystwie Literacko-Słowiańskim w Paryżu (1861) i Heidelbergu (1861–1862), gdzie studiował filologię i ekonomię społeczną. Od młodości był zaangażowany w ruchy spiskowe, a w 1860 roku został aresztowany i osadzony w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej. W czasie powstania styczniowego był członkiem radykalnego wrześniowego Rządu Narodowego. Po jego stłumieniu, w latach 1864–1867 przebywał za granicą, w tym we Włoszech i Niemczech. W 1866 roku uzyskał doktorat z filozofii oraz nauk politycznych na Uniwersytecie Ruprechta i Karola w Heidelbergu. Po powrocie do kraju, od 1867 roku mieszkał we Lwowie, a w 1870 roku osiedlił się w Krakowie, w dworku przy ulicy Łobzowskiej 99 (obecnie znajduje się tam kamienica nr 7). W 1871 roku zmarła jego matka, a ojciec wyjechał do Warszawy. W 1875 roku ożenił się z Zofią Kaczorowską, z którą miał syna Włodzimierza. Inne źródła podają, że ożenił się w 1874 roku, a w 1875 roku jego żona zmarła.

W styczniu 1882 roku został wydawcą krakowskiego dziennika „Reforma”, który w listopadzie tego samego roku przemianowano na „Nową Reformę”, a Asnyk był odpowiedzialnym redaktorem od grudnia 1889 do stycznia 1895 roku. Od 1883 roku pełnił funkcję radnego miejskiego w Krakowie, a w 1889 roku został posłem do galicyjskiego Sejmu Krajowego. W 1890 roku przewodniczył sprowadzeniu prochów Adama Mickiewicza z Paryża. Był jednym z założycieli Towarzystwa Szkoły Ludowej w Krakowie (1882) i członkiem honorowym TSL. Od 1894 roku był członkiem honorowym Towarzystwa Muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswilu. Angażował się również w wyprawy wysokogórskie w Tatry, będąc jednym z pierwszych członków Towarzystwa Tatrzańskiego. Wiele podróżował po Europie; w 1888 roku odwiedził Włochy, Sycylię, Maltę oraz północne wybrzeże Afryki, a jego podróż zakończyła się w Marsylii. W 1894 roku odwiedził Cejlon i Indie. W 1897 roku udał się do Włoch w celu leczenia gruźlicy, skąd wrócił z początkami tyfusu. Zmarł 2 sierpnia 1897 roku i został pochowany w Krypcie Zasłużonych na Skałce w Krakowie.

Twórczość

Twórczość literacką Asnyk rozpoczął w latach 1864–1865. Zadebiutował w 1865 roku we lwowskim „Dzienniku Literackim”, publikując poemat „Sen grobów”, związany z powstaniem styczniowym. Inne źródła wskazują, że jako poeta zadebiutował już w 1864 roku, ogłaszając swoje utwory pod różnymi pseudonimami, takimi jak Jan Stożek, El, El…a, A, Y, y, √. Jego wiersze były publikowane w zbiorach zatytułowanych „Poezje” (1869, 1872, 1876, 1880, 1881, 1884, 1888, 1894). Liryka Asnyka w tym okresie wyrażała jego duchowe rozterki oraz kryzys światopoglądowy, pogłębiony klęską narodową. W jego twórczości pojawiały się wiersze pełne bluźnierstw (np. „Odpowiedź”), buntu przeciw Stwórcy oraz krytyki ustalonego porządku świata (np. „Julian Apostata”). Obok tych utworów powstawały również teksty wyrażające tęsknotę za „siłą ducha” i pragnienie odrodzenia „duszy współczesnej” (np. „Pod stopy krzyża”). Od około 1870 roku Asnyk zaczął poszukiwać własnej drogi twórczej, pisząc erotyki, wiersze inspirowane motywami ludowymi oraz lirykę refleksyjną. W tym samym roku w dzienniku „Kaliszanin” opublikował wiersz „Rodzinnemu miastu” (w tym samym dzienniku debiutowała Maria Konopnicka).

W miarę upływu czasu, w utworach Asnyka zaczęła dominować postawa epicka, a zobiektywizowany obraz świata zastąpił liryczne przedstawienie ludzkich przeżyć. Refleksja coraz częściej wypierała komentarz liryczny. Najpełniejszym wyrazem tej intelektualnej poezji jest cykl 30 sonetów „Nad głębiami” (1883 i 1894), który przyniósł Asnykowi miano poety-filozofa. W tym cyklu zawarł swój system filozoficzny, próbując połączyć idealizm z pozytywistycznym realizmem i scjentyzmem. Choć Asnyk uznawał osiągnięcia współczesnych nauk przyrodniczych, nie wierzył w możliwość empirycznego poznania rzeczywistości, twierdząc, że ludzki rozum staje się bezradny w miarę postępu wiedzy. Jego etyczny system głosił obowiązek aktywnego uczestnictwa jednostki w duchowym procesie dążenia do powszechnej doskonałości. Styl sonetów charakteryzował się dyskursywnością, intelektualizacją oraz abstrakcyjnością leksyki, a brakowało w nich rozbudowanych obrazów, metafor czy porównań. W twórczości Asnyka zawsze obecna była nuta patriotyczna, która głosiła wiarę w siłę narodu i możliwość odzyskania wolności, polemizując z konserwatywnym programem ugody, zwłaszcza w 25. rocznicę powstania 1863 roku.

Motywem wielu jego utworów były górskie krajobrazy, zwłaszcza tatrzańskie (np. „Ranek w górach”, „Kościeliska”, „Noc nad Wysoką”, „Letni wieczór”, „Podczas burzy”, „Limba”, „Wodospad Siklawy”, „Giewont”, „Ulewa”) oraz motywy morskie (np. „Podróżni”, „W zatoce Baja”). Do jego sonetów należą także teksty takie jak „Zmiennego bytu falo ty ruchliwa!…”, „Wieczne ciemności! bezdenne otchłanie!…” oraz cykl „Z obcych stron” (1895), „Taormina”, „Noc na morzu – w drodze z Malty do Goletty”, „Na polach Kartagi”, „Pointe du Raz”.

„Góry i morze” – pisał Asnyk w liście do ojca 28 maja 1874 roku – „to jedyne uniwersalne lekarstwo na wszystkie ludzkie dolegliwości; tam, oddychając świeżym, wonnym powietrzem, pojąc się widokiem świeżej a wzniosłej natury, można zapomnieć o cierpieniach i troskach…”

W czasie okupacji niemieckiej (1939–1945) cała twórczość Adama Asnyka znalazła się na niemieckich listach proskrypcyjnych jako szkodliwa i niepożądana, przeznaczona do zniszczenia.

Oprócz licznych utworów dramatycznych, do najważniejszych dzieł w jego twórczości zaliczają się:

Nad głębiami (1883–1894) – cykl sonetów
Poezje (1869)
Poezje (1872)
Poezje (1880)
Poezje (1894)

Upamiętnienie

W rodzinnym Kaliszu imię Adama Asnyka noszą: ulica w dzielnicy Czaszki oraz Osiedle Adama Asnyka, a także I Liceum Ogólnokształcące im. Adama Asnyka, którego poeta był absolwentem, oraz Miejska Biblioteka Publiczna im. Adama Asnyka, założona w 1907 roku. W czasie obchodów XVIII Wieków Kalisza (1960) odsłonięto pomnik Adama Asnyka na placu Konstytucji; autorem pomnika jest Jerzy Jarnuszkiewicz, a architektoniczną oprawę zaprojektował Marian Sulikowski (otoczenie architektoniczne zostało zniszczone w 2021 roku).

Adam Asnyk jest również patronem ulic w wielu polskich miastach. W Warszawie znajdują się dwie ulice jego imienia: jedna w dzielnicy Ochota (nazwa nadana przed II wojną światową) oraz druga w dzielnicy Wesoła (do 2002 roku Wesoła była osobnym miastem; po przyłączeniu do Warszawy nazwa ulicy pozostała bez zmian).

Imię Adama Asnyka noszą także: Osiedle Asnyka w Legnicy, II Liceum Ogólnokształcące im. Adama Asnyka w Bielsku-Białej, VIII Liceum Ogólnokształcące im. Adama Asnyka w Łodzi oraz V Liceum Ogólnokształcące im. Adama Asnyka w Szczecinie. W Tatrach znajduje się Żleb Asnyka.

Od 1912 roku jest patronem ulicy w Krakowie w dzielnicy I, na Piasku.

W Krakowie, przy ulicy Łobzowskiej 7, na elewacji kamienicy znajduje się tablica upamiętniająca poetę. W miejscu tym znajdował się dworek, w którym Asnyk mieszkał od 1870 roku do śmierci (w XIX wieku miał numer 99). Tablicę wmurowano w 1938 roku, w setną rocznicę urodzin Adama Asnyka; płaskorzeźbę przedstawiającą twarz poety wykonał Karol Hukan.

W 2022 roku w Kaliszu, przy ulicy Łaziennej, powstał mural o powierzchni 160 metrów kwadratowych, przedstawiający portret Adama Asnyka, inspirowany obrazem Jacka Malczewskiego. Mural stworzyli dwaj artyści z Radomia: Łukasz Rudecki i Paweł Witkowski.