Adaks pustynny

Adaks pustynny, znany również jako adaks lub addaks (Addax nasomaculatus), to gatunek ssaka parzystokopytnego z rodziny wołowatych, klasyfikowany jako antylopa. Jest to jedyny przedstawiciel rodzaju Addax. W przeszłości występował na całej Saharze, obejmując tereny od Mauretanii, Maroka i Algierii aż po Sudan. Obecnie adaks pustynny jest jednym z najrzadziej spotykanych gatunków antylop. Spadek ich liczby jest spowodowany polowaniami na cenione mięso i skórę. Z powodu niewystarczającej ochrony, gatunkowi temu grozi całkowite wyginięcie.

W Algierii, Egipcie, Libii i Maroku uznawany jest za gatunek regionalnie wymarły, a prawdopodobnie także w Sudanie.

Zgodnie z danymi zawartymi w „Mammal Species of the World”, w Algierii i Sudanie czasami spotykane są wędrujące adaksy pustynne. Rozbieżności w danych mogą wynikać z koczowniczego trybu życia tych zwierząt, co sprawia, że nie osiedlają się na danym terenie na stałe. Adaksy regularnie odnotowuje się w Nigrze, Nigerii, Mauretanii, Czadzie oraz północnej części Mali. Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody zalicza je do gatunków krytycznie zagrożonych wymarciem, klasyfikując je w kategorii CR (critically endangered). W Tunezji i Maroku prowadzone są programy reintrodukcji tych zwierząt.

Systematyka

Adaks pustynny to ssak parzystokopytny z rodziny wołowatych, zaliczany do antylop.

Francuski zoolog Henri de Blainville był pierwszym badaczem, który opisał adaksa pustynnego w 1816 roku w swojej publikacji „Sur plusieurs espèces d’animaux mammiferes de l’ordre des ruminants”. Nazywał go Cerophorus (Gazella) nasomaculata. Rodzaj Addax wprowadził Charles Léopold Laurillard w 1841 roku, natomiast brytyjski zoolog John Edward Gray użył po raz pierwszy nazwy naukowej Addax nasomaculatus w 1846 roku.

Nazewnictwo

Epitet gatunkowy nasomaculatus pochodzi od łacińskich słów „naso-” (nose) oraz „macula” (plama) i odnosi się do plam na pysku tego zwierzęcia. Beduini nazywają adaksy „baqar al-waḥš”, co dosłownie oznacza „dzika krowa”, jednak termin ten jest również używany w odniesieniu do innych gatunków w regionie.

Nazwa zwyczajowa

W polskiej literaturze zoologicznej używano nazw „adaks” i „addaks”. Ostatecznie w publikacji „Polskie nazewnictwo ssaków świata” wydanej w 2015 roku przez Muzeum i Instytut Zoologii Polskiej Akademii Nauk, gatunkowi nadano nazwę adaks pustynny, rezerwując nazwę adaks dla rodzaju Addax.

Kariotyp

Garnitur chromosomowy adaksa składa się z 29 par (2n=58) chromosomów. Wszystkie chromosomy są akrocentryczne, z wyjątkiem pierwszej pary autosomów, która jest submetacentryczna.

Budowa ciała

Adaks pustynny to antylopa o solidnej budowie ciała. Długość tułowia z głową waha się od 1,5 do 1,7 m lub od 1,2 do 1,3 m. Wysokość mierzona w kłębie wynosi od 95 do 115 cm (95–110 cm u samic i 105–115 cm u samców), a masa ciała osiąga do 125 kg (60–90 kg u samic i 100–125 kg u samców). Ich sierść jest krótka, zimą w kolorze szarym, a latem piaskowym lub białawym. Białe są kończyny, biodra, brzuch, uszy oraz okolice oczu. Ogon ma długość od 25 do 35 cm.

Na głowach zarówno samców, jak i samic wyrastają cylindryczne, zakrzywione ku tyłowi rogi, które zazwyczaj osiągają długość od 76 do 90 cm. To jedna z cech, która odróżnia je od spokrewnionych gatunków antylop z rodzaju Oryx, które mają dłuższe rogi (do 127 cm) i nie mają spiralnych wygięć. Rekordowa długość rogów adaksa pustynnego wynosiła 109,2 cm. U podstawy rogów sierść ma ciemnobrązowy kolor, a spłaszczone racice ułatwiają poruszanie się po piasku.

Uzębienie

Zęby trzonowe adaksa mają budowę hypsodontyczną (wysokokoronową), co oznacza, że mają krótkie korzenie i masywną koronę. Uzębienie składa się z 6 par siekaczy, 2 par kłów, 6 par przedtrzonowców i 6 par trzonowców.

Tryb życia

Adaksy pustynne prowadzą koczowniczy tryb życia w małych stadach, liczących od 5 do 20 osobników. Nie są agresywne, ale mogą atakować, gdy są sprowokowane. Migrują na duże odległości w poszukiwaniu pastwisk. Poruszają się stosunkowo wolno, co czyni je łatwym celem dla polujących na nie lokalnych mieszkańców. Kazimierz Kowalski zauważył, że stadem kieruje stary samiec, jednak Krausman i Casey wskazują, że w naturze stadem rządzą starsze samice, które również w niewoli mają znaczącą pozycję w grupie.

Rozród

Młode adaksy pustynne rodzą się raz w roku, zazwyczaj w zimie lub wczesną wiosną. Czas porodu różni się w zależności od regionu. Na północ od Sahary młode najczęściej przychodzą na świat pod koniec zimy lub na początku wiosny, podczas gdy na południu Sahary pojawiają się w wrześniu i październiku oraz od stycznia do połowy kwietnia. Ruja trwa od 24 do 48 godzin, a do kopulacji przystępują głównie samce alfa. Po ciąży, która trwa od 257 do 264 dni, samica rodzi zazwyczaj jedno młode o masie około 5 kg. Poród może odbywać się w pozycji stojącej lub leżącej, a cielaki z jednego stada wychowują się wspólnie. Młode są karmione przez matki do 23–29 tygodnia życia.

Przykład z London Zoo: młody adaks, który urodził się w styczniu 1987 roku, zjadł 700 ml mleka w ciągu pierwszej doby życia (w sześciu porcjach). Młoda samiczka zaczęła żuć siano z lucerny w wieku 14 dni, a od 20 dnia życia dostawała bardziej kaloryczne jedzenie, takie jak ziemniaki, marchew i ciemny chleb. W ciągu pierwszych 70 dni jej masa ciała wzrosła z 6,1 kg do 25 kg.

Samice osiągają dojrzałość płciową po 24,2–24,7 miesiącach, a samce po 30–30,5 miesiącach. Krausman i Casey odnotowali, że adaksy pustynne mogą dożywać w niewoli 25 lat i 8 miesięcy.

Ekologia

Adaksy pustynne są roślinożercami, żywiącymi się roślinami pustynnymi. Mogą przetrwać wiele miesięcy bez dostępu do wody, czerpiąc ją z pożywienia. Ich dieta składa się z lokalnych traw, ziół oraz liści małych krzewów, takich jak bylice z rodziny astrowatych, trawy z rodzaju Aristida, arbuzy oraz części akacji.

Na adaksy polują: likaony, lwy, gepardy i lamparty, a cielęta są atakowane przez karakale, krokuty cętkowane i serwale.

Pasożyty

Adaksy pustynne są najbardziej narażone na pasożyty w wilgotnych warunkach klimatycznych. Często zakażane są nicieniami z rodzin Trichostrongylidae i Strongyidae (rząd Strongylida). Na egzotycznej farmie w Teksasie adaksy były nosicielami nicieni Haemonchus contortus i Longistrongylus curvispiculum, z których pierwszy był dominujący.

Biotop

A. nasomaculatus występuje w ekstremalnych warunkach pustynnych Sahary, gdzie temperatury są bardzo wysokie, a opady roczne nie przekraczają 100 mm. Adaksy zamieszkują różnorodne siedliska pustynne, unikając jedynie obszarów górskich. Preferują otwarte, płaskie lub lekko pagórkowate tereny, a także wydmy, żwirowe i piaszczyste równiny oraz wyschnięte doliny i jeziora. Ich wędrówki są uzależnione od sporadycznych opadów, które pozwalają na pojawienie się roślinności stanowiącej pokarm. Szeroko rozstawione i spłaszczone racice ułatwiają im poruszanie się w trudnym terenie.

Rozmieszczenie geograficzne

Adaksy pustynne żyją w małych, silnie rozproszonych populacjach w Nigrze, Nigerii, Mauretanii, Czadzie i północnej części Mali.

W Egipcie, Libii, Maroku, na Saharze Zachodniej i w Tunezji uznawane są za wymarłe lub regionalnie wymarłe. Lokalne populacje adaksów pustynnych wyginęły także w Algierii i Sudanie, mimo że sporadycznie pojawiają się tam wędrowne stada.

Kopalne ślady występowania adaksów

W starożytności adaks pustynny występował od Afryki Północnej przez Półwysep Arabski aż po Lewant. Rysunki w grobowcach datowanych na 2500 p.n.e. przedstawiają przynajmniej częściowe udomowienie tych zwierząt przez starożytnych Egipcjan, pokazując adaksy i inne antylopy przywiązane do pali. Liczba schwytanych osobników była wskaźnikiem wysokiego statusu społecznego w tamtych czasach. Nadmierne kłusownictwo doprowadziło do wyginięcia gatunku w Egipcie w latach 60. XX wieku.

Odkryto kopalne ślady adaksów w czterech lokalizacjach w Egipcie:

na terenie Wielkiego Morza Piasku – datowane na 7000 lat p.n.e.,
w Dżarra – szacowane na 5000–6000 p.n.e.,
w Abu Ballas – 4000–7000 lat p.n.e.,
na płaskowyżu Dżilf al-Kabir – 5000 p.n.e.,
oraz na stanowisku Mittleres Wadi Howar w Sudanie – 4000–7000 lat p.n.e.

Skamieniałości adaksów pustynnych odkryto również na stanowiskach archeologicznych w Dżabal Ighud w południowej części Maroka oraz Parc d’Hydra w Algierii.

Zagrożenie i ochrona

Znaczny spadek populacji adaksa pustynnego rozpoczął się w połowie XIX wieku. Choć zamieszkiwały tereny od Algierii po Sudan, intensywne kłusownictwo ograniczyło ich zasięg, a adaksy stały się coraz rzadsze. Są łatwym celem dla myśliwych, gdyż poruszają się powoli, a kłusownicy dysponują bronią palną. W porze suchej zwierzęta żerują w okolicy zamieszkałej przez nomadów. Ich mięso i skóra są wysoko cenione. Długotrwałe susze oraz degradacja środowiska naturalnego przez urbanizację i rozwój rolnictwa również przyczyniły się do spadku liczebności populacji. Jeszcze w latach 60. i 70. XX wieku populacje adaksów w Mali, Nigrze, Czadzie i Mauretanii były stosunkowo liczne, jednak w 2004 roku przeprowadzone inwentaryzacje wykazały, że w obszarze pomiędzy Rezerwatem Massif de Termit a pustynią Tin Toumma w Nigrze żyło jedynie 100-200 osobników. Badania z jesieni tego samego roku przez stowarzyszenie „SOS Faune du Niger” potwierdziły te wyniki, wykazując jedynie 128 adaksów na terenie głównego siedliska o powierzchni około 10.000 km² w rezerwacie Massif de Termit. Szacuje się, że w 2008 roku na wolności żyło mniej niż 300 osobników, a większość z nich występowała pomiędzy rezerwatem Massif de Termit w Nigrze, kotliną Bodele w zachodnim Czadzie, a kotliną Aukar w Mauretanii.

Aby chronić gatunek, powołano kilka obszarów ochrony, takich jak masywy Ahaggar i Tasili Wan Ahdżar w Algierii, Ténéré w Nigrze, Ouadi Rimé-Ouadi Achim w Czadzie oraz Wadi Howar w Sudanie. W 1994 roku rozpoczęto hodowlę adaksów pustynnych w zamkniętych terenach Parku Narodowego Bu Hadma w Tunezji i w Sus-Massa-Dara w Maroku. Z 70 zwierząt umieszczonych w Sus-Massa-Dara, do 2007 roku powstała populacja licząca około 550 osobników. Przeprowadzane są próby reintrodukcji adaksów pustynnych w Parku Narodowym Dżubajl w Tunezji oraz na obszarze Wielkiego Ergu Wschodniego w Algierii, a kolejna planowana jest w południowej części Maroka. Dzięki programom hodowlanym w Europie, Libii, Egipcie, Japonii, Australii oraz Ameryce Północnej udało się wyhodować ponad 600 adaksów pustynnych. Co najmniej 1000 osobników żyje także w prywatnych hodowlach w USA i na Bliskim Wschodzie.

Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody uznała adaksa pustynnego za gatunek krytycznie zagrożony wymarciem, klasyfikując go w kategorii CR (critically endangered). W 1983 roku Addax nasomaculatus został umieszczony w załączniku nr I Konwencji o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami zagrożonymi wyginięciem (CITES Appendix I). W Maroku, Tunezji i Algierii gatunek objęty jest ochroną na podstawie lokalnych przepisów prawnych. W Libii i Egipcie zakazane jest polowanie na wszystkie gatunki antylop.