Ada-Kaleh

Ada-Kaleh (w języku tureckim „Wyspa-Twierdza”; znana również jako „Wyspa Karoliny” oraz Neu-Orschowa) to nieistniejąca obecnie niewielka wyspa rzeczna położona na Dunaju, w rejonie Żelaznej Bramy, 3 km na wschód od rumuńskiego miasta Orszowa.

Charakterystyka

Długość Ada-Kaleh wynosiła 1,75 km, a szerokość wahała się od 0,4 do 0,5 km. Wysokość wyspy sięgała 48 m n.p.m. Powstała z naniesionych przez nurt Dunaju piasków i żwirów. Dzięki sprzyjającemu klimatowi oraz urodzajnej glebie, wyspa była pokryta bujną roślinnością typową dla klimatu śródziemnomorskiego. Na jej terenie znajdowała się twierdza z dobrze zachowanymi obwarowaniami. W obrębie murów i w ich sąsiedztwie leżało malownicze osiedle o orientalnym charakterze, w którym znajdowały się meczet (wybudowany w 1903 roku na miejscu wcześniejszego klasztoru franciszkańskiego) oraz cerkiew. Mieszkało tam około tysiąca osób, w przeważającej większości Turków, ale także Arabów, Albańczyków, Bułgarów, Kurdów oraz Serbów. Społeczność wyspy była głównie muzułmańska, co stanowiło kontrast w porównaniu do prawosławnych sąsiadów. Ada-Kaleh słynęła z uprawy róż, z których produkowano olejek, oraz z hodowli owoców południowych, wykorzystywanych do przygotowywania konfitur.

Dzieje

Herodot już w starożytności wspominał o Ada-Kaleh jako Cyraunis. Na początku naszej ery na wyspie istniał rzymski oboz wojskowy. W XV wieku, wraz z sąsiadującymi terenami Bałkanów, Ada-Kaleh weszła w skład imperium osmańskiego.

W okresie nowożytnym, szczególnie podczas wojen austriacko-tureckich, wyspa miała złożoną historię polityczną. W 1689 roku, podczas V wojny austriacko-tureckiej, wojska habsburskie zajęły wyspę, nazywając ją Neu-Orschowa, i zbudowały na niej pierwszą twierdzę. W 1691 roku Turcy, wspierani przez Węgrów z Siedmiogrodu, odzyskali wyspę i zniszczyli twierdzę. W 1692 roku Austriacy ponownie zdobyli Ada-Kaleh i wznieśli na niej twierdzę, jednak po podpisaniu pokoju karłowickiego w 1699 roku wyspa wróciła do Turcji. W trakcie VI wojny austriacko-tureckiej w latach 1716–1718 Austriacy ponownie zdobyli wyspę i rozpoczęli rozbudowę twierdzy, która w XVIII wieku stała się jedną z najnowocześniejszych fortyfikacji na Bałkanach. Prace jednak nie zostały zakończone, ponieważ Turcy zdobyli twierdzę po czteromiesięcznym oblężeniu w 1738 roku. Władzę turecką potwierdził pokój w Belgradzie w 1739 roku. Podczas ostatniej wojny austriacko-tureckiej w 1789 roku wyspa została zdobyta przez Austriaków, jednak kończący tę wojnę pokój w Swisztowie w 1791 roku pozostawił ją w granicach imperium osmańskiego.

W XIX wieku Ada-Kaleh straciła swoje militarne znaczenie. Podczas VII wojny turecko-rosyjskiej (1806–1812) wyspa została ograbiona przez wojska rosyjskie. W 1849 roku Ada-Kaleh stała się miejscem schronienia dla niektórych liderów węgierskiej Wiosny Ludów.

Przynależność wyspy do Turcji została pośrednio potwierdzona przez traktat berliński w 1878 roku, który pominął ją przy podziale europejskich ziem Turcji. W rezultacie Ada-Kaleh stała się turecką enklawą pomiędzy Rumunią a Serbią, pod wojskową okupacją Austro-Węgier. Po wycofaniu się wojsk austro-węgierskich w 1885 roku, mieszkańcy wyspy zyskali wyjątkowe przywileje – byli wolni od ceł i podatków, a także obowiązku służby wojskowej. Powstał tam wolnocłowy port, a mieszkańcy zajęli się handlem i przemytem.

Po zakończeniu I wojny światowej i upadku imperiów habsburskiego oraz osmańskiego w 1923 roku, Ada-Kaleh została włączona do Rumunii, tracąc swój dotychczasowy status. Niemniej jednak, z uwagi na zabytkowe fortyfikacje, egzotyczny charakter oraz bogatą historię, na wyspie rozwinęła się turystyka – w 1931 roku odwiedził ją m.in. król Rumunii Karol II.

Wyspa zniknęła z powierzchni ziemi w 1971 roku, po całkowitym napełnieniu sztucznego jeziora w Żelaznej Bramie. Mieszkańcy mieli zostać przesiedleni na rumuńską wyspę Șimian na Dunaju, gdzie planowano zbudować replikę osiedla i twierdzy, jednak ostatecznie do tego nie doszło. Większość osób została osiedlona w muzułmańskich miejscowościach w rumuńskiej Dobrudży, a część wyjechała do Turcji.

Ada-Kaleh w kulturze

Ada-Kaleh pojawia się jako „Niczyja Wyspa” w powieści Maurycego Jokaia „Złoty człowiek” (Az arany ember) z 1872 roku, gdzie stanowi symbol odległego spokoju i piękna w kontraście do rzeczywistego otoczenia.

Wyspę opisał Patrick Leigh Fermor w swojej książce Between the Woods and the Water. On Foot to Constantinople: the Middle Danube to Iron Gates wyd. 1986 John Murray, Londyn.